مراحل درخواست تامین دلیل | راهنمای جامع گام به گام

درخواست تامین دلیل فرآیندی حقوقی برای حفظ و ثبت شواهد و مدارکی است که احتمال از بین رفتن یا تغییر آن ها وجود دارد تا در آینده برای اثبات ادعا مورد استفاده قرار گیرند. این راهنمای جامع، شما را با تمامی مراحل درخواست تامین دلیل، از تعریف اولیه تا اجرای آن، آشنا می کند.

گاهی اوقات در پیچ و خم های زندگی، با موقعیت هایی روبرو می شویم که حقوق ما در معرض خطر قرار می گیرد. ممکن است یک حادثه، نقصی فنی، عدم انجام تعهد قراردادی یا حتی تخریبی عمدی، باعث شود تا مدارک و شواهدی که برای اثبات ادعایمان حیاتی هستند، از بین بروند یا تغییر شکل دهند. در چنین شرایطی، قبل از آنکه فرصت طلایی از دست برود، باید به فکر تامین دلیل باشیم. تامین دلیل، ابزاری قدرتمند در دستان افراد ذی نفع است تا بتوانند با صورت برداری و حفظ این ادله، پشتوانه ای محکم برای طرح دعوا یا دفاع از خود در آینده فراهم آورند. این فرآیند، نه تنها به افراد عادی کمک می کند تا از حقوق خود دفاع کنند، بلکه برای وکلا و متخصصان حقوقی نیز یک گام مهم در برنامه ریزی استراتژی های حقوقی به شمار می رود. در ادامه به تمامی جزئیات و گام های این فرآیند حقوقی به صورت دقیق و مستند خواهیم پرداخت.

تامین دلیل چیست و چرا اهمیت دارد؟

برای ورود به مبحث مراحل درخواست تامین دلیل، ابتدا باید به درک درستی از ماهیت و اهمیت این مفهوم حقوقی دست یابیم. تامین دلیل، یک اقدام پیشگیرانه قضایی است که هدف آن، ثبت و حفظ وضعیت موجود دلایل یک موضوع حقوقی است تا در آینده، این دلایل بتوانند در یک دعوای اصلی مورد استناد قرار گیرند.

تعریف حقوقی تامین دلیل

تامین دلیل به بیان ساده، به معنای صورت برداری و حفاظت از وضعیت فعلی یک دلیل یا مجموعه دلایل است. این دلایل می توانند شامل هر چیزی باشند که در یک دعوای حقوقی، قابلیت اثبات ادعا را داشته باشند؛ از اسناد و مدارک کتبی گرفته تا وضعیت فیزیکی یک ملک، خودرو، یا حتی شهادت مطلعین. بر اساس ماده 149 قانون آیین دادرسی مدنی، «مقصود از تامین دلیل، صورت برداری از وضع موجود دلایل و امارات دعواست.» این ماده به وضوح بیان می کند که تامین دلیل، خود به تنهایی اثبات کننده حق نیست، بلکه تنها وضع موجود را ثبت می کند. به این معنا که اگر شما درخواستی برای تامین دلیل دهید، دادگاه یا مرجع صالح صرفاً وضعیت فعلی مدارک شما را ثبت و صورت برداری می کند، نه اینکه اصالت یا اعتبار حقوقی آن را تایید کند. هدف اصلی از این کار، جلوگیری از تغییر، نابودی یا مخدوش شدن دلایل است که ممکن است در طول زمان یا به دلیل اقدامات عمدی یا غیرعمدی طرف مقابل رخ دهد.

اهمیت و کاربرد تامین دلیل

تامین دلیل، ابزاری حیاتی برای حفظ حقوق افراد در مواجهه با احتمال از بین رفتن ادله است. در بسیاری از موارد، ارزش یک دلیل با گذشت زمان کاهش می یابد یا حتی به کلی از بین می رود. تصور کنید در یک تصادف رانندگی، خودروی شما آسیب دیده است. اگر شما بلافاصله از صحنه تصادف و میزان خسارت صورت برداری نکنید، با گذشت زمان، آثار تصادف محو شده و اثبات میزان دقیق خسارت دشوار می شود. در اینجا، تامین دلیل با اعزام کارشناس رسمی دادگستری به محل، به ثبت دقیق خسارات کمک می کند. این فرآیند می تواند در زمینه های مختلفی کاربرد داشته باشد:

• آسیب به اموال: در تصادفات رانندگی، بلایای طبیعی، یا تخریب عمدی اموال.
• نقص فنی یا عدم انجام تعهدات: در قراردادهای پیمانکاری، خرید و فروش کالا، یا خدمات که یکی از طرفین به تعهدات خود عمل نکرده یا محصولی معیوب ارائه داده است.
• تصرف عدوانی: برای ثبت وضعیت فعلی یک ملک قبل از طرح دعوای خلع ید یا رفع تصرف.
• اختلافات خانوادگی: در مواردی که نیاز به ثبت وضعیت فعلی اموال مشترک یا حضانت فرزند وجود دارد.
• مسائل مربوط به سرقفلی و حق کسب و پیشه: برای ثبت وضعیت اجاره بها، میزان تغییرات در ملک یا نوع کسب و کار.

نکته مهم این است که تامین دلیل می تواند هم برای خواهان (کسی که قصد طرح دعوا دارد) و هم برای خوانده (کسی که دعوایی علیه او مطرح شده و نگران از بین رفتن دلایل دفاعی خود است) مفید باشد. هر شخص ذی نفعی می تواند این درخواست را مطرح کند تا از تضییع حقوق خود جلوگیری کند.

مبانی قانونی تامین دلیل

هر اقدام حقوقی در نظام قضایی کشور، مستلزم وجود مبنای قانونی مشخص است. درخواست تامین دلیل نیز از این قاعده مستثنی نیست و در قانون آیین دادرسی مدنی جمهوری اسلامی ایران، به تفصیل مورد اشاره قرار گرفته است. آشنایی با این مواد قانونی و همچنین مرجع صالح برای رسیدگی به این درخواست، از جمله گام های اساسی در درک فرآیند تامین دلیل است.

مواد قانونی مرتبط

تامین دلیل عمدتاً در مواد 149 تا 155 از قانون آیین دادرسی مدنی (ق.آ.د.م.) مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. درک مفاد این مواد برای هر فردی که قصد طرح درخواست تامین دلیل را دارد، ضروری است:

1. ماده 149 ق.آ.د.م.: این ماده به تعریف تامین دلیل می پردازد و مقرر می دارد که «مقصود از تامین دلیل، صورت برداری از وضع موجود دلایل و امارات دعواست.» این تعریف پایه و اساس درک ماهیت تامین دلیل را تشکیل می دهد و روشن می سازد که هدف اصلی، ثبت وضعیت موجود است نه اثبات نهایی حق.
2. ماده 150 ق.آ.د.م.: این ماده به زمان درخواست تامین دلیل اشاره دارد و بیان می کند که «درخواست تامین دلیل ممکن است در هنگام دادرسی و یا پیش از اقامه دعوا باشد.» این قابلیت، انعطاف پذیری زیادی را برای ذی نفع فراهم می کند تا در صورت فوریت، حتی قبل از طرح دعوای اصلی، اقدام به حفظ دلایل خود کند.
3. ماده 151 ق.آ.د.م.: در این ماده، محتویات ضروری درخواست تامین دلیل، اعم از کتبی یا شفاهی، مشخص شده است. این موارد شامل «مشخصات درخواست کننده و طرف او، موضوع دعوایی که برای اثبات آن درخواست تامین دلیل می شود و اوضاع و احوالی که موجب درخواست تامین دلیل شده است» می باشند.
4. ماده 152 ق.آ.د.م.: این ماده به نحوه اجرای تامین دلیل می پردازد و تاکید می کند که «در صورتی که طرف مقابل حاضر باشد، دادگاه می تواند به اظهارات او راجع به دلایل مذکور در درخواست توجه نماید.» همچنین، در این ماده به امکان احضار طرف مقابل در صورت لزوم اشاره شده است.
5. ماده 153 ق.آ.د.م.: این ماده بیان می دارد که «چنانچه درخواست کننده در تامین دلیل، تعیین طرف مقابل را نکرده باشد، دادگاه از انجام تامین دلیل خودداری می کند، مگر در موارد فوری که تاخیر در آن موجب تضییع دلیل می شود.» این ماده اهمیت تعیین طرف مقابل را نشان می دهد، مگر در شرایط خاص.
6. ماده 154 ق.آ.د.م.: این ماده استثنایی بر ماده 153 است و مقرر می دارد که «در صورتی که تعیین طرف مقابل برای درخواست کننده تامین دلیل ممکن نباشد، درخواست بدون تعیین طرف پذیرفته می شود.» این موضوع به ویژه در مواردی که مثلاً عامل حادثه متواری شده یا شناخته شده نیست، کاربرد دارد.
7. ماده 155 ق.آ.د.م.: این ماده به ارزش اثباتی تامین دلیل می پردازد و می گوید که «تامین دلیل برای حفظ آن است و اثبات صحت و سقم دلایل به عهده طرفین دعوا می باشد.» این موضوع مجدداً تاکید می کند که تامین دلیل، خود دلیل قاطع نیست، بلکه صرفاً یک اماره قضایی است که قاضی در دعوای اصلی می تواند به آن استناد کند و ارزش اثباتی آن را تعیین کند.

مرجع صالح برای رسیدگی به درخواست تامین دلیل

در گذشته، صلاحیت رسیدگی به درخواست های تامین دلیل عمومی با شورای حل اختلاف بود. اما با تصویب قانون شوراهای حل اختلاف مصوب سال 1402، این صلاحیت تغییر کرده است. مطابق با بند 7 ماده 12 قانون شوراهای حل اختلاف جدید، «رسیدگی به دعاوی مرتبط با تامین دلیل» در صلاحیت «دادگاه صلح» قرار گرفته است.

بنابراین، از این پس، هرگونه درخواست تامین دلیل باید به «دادگاه صلح» تقدیم شود. مرجع صالح از نظر محل نیز، «دادگاه صلح محل وقوع دلایل یا اموال» مورد نظر است. به عبارت دیگر، شما باید درخواست خود را به دادگاه صلحی ارائه دهید که دلیل مورد نظر (مثلاً ملک، خودرو، یا محل وقوع حادثه) در حوزه قضایی آن قرار دارد. این تغییر مهمی است که متقاضیان باید به آن توجه داشته باشند تا درخواست آن ها به اشتباه به مرجع غیرصالح ارائه نشود.

شرایط لازم برای درخواست تامین دلیل

برای اینکه درخواست تامین دلیل از سوی مرجع قضایی مورد پذیرش و رسیدگی قرار گیرد، لازم است که شرایط خاصی احراز شود. این شرایط، تضمین کننده این هستند که درخواست بر مبنای حقوقی صحیح و با هدف مشروع مطرح شده است.

وجود ذی نفعی

یکی از اساسی ترین شرایط برای طرح هرگونه دعوا یا درخواست حقوقی، از جمله درخواست تامین دلیل، «وجود ذی نفعی» است. به این معنا که شخصی که درخواست تامین دلیل را مطرح می کند، باید در موضوع مورد نظر، نفع مشروع و قانونی داشته باشد. این نفع می تواند به صورت بالفعل (موجود) باشد، یعنی در حال حاضر حق یا مصلحت او در خطر است، یا به صورت بالقوه (محتمل)، یعنی احتمال تضییع حق او در آینده وجود دارد.

مثلاً، صاحب خانه ای که مستاجر آن، بدون اجازه اقدام به تغییرات اساسی در ملک کرده است، ذی نفع محسوب می شود تا قبل از رفع تصرف یا تخلیه ملک، وضعیت فعلی و خسارات وارده را تامین دلیل کند. یا در یک قرارداد پیمانکاری، اگر پیمانکار از انجام تعهدات خود سرباز می زند و احتمال از بین رفتن مستندات مربوط به عدم انجام کار وجود دارد، کارفرما ذی نفع در تامین دلیل است. بدون احراز این شرط، درخواست از سوی دادگاه رد خواهد شد.

وجود دلایل و مستندات

موضوع تامین دلیل باید ادله ای باشد که واقعاً وجود دارند و احتمال از بین رفتن یا تغییر آن ها وجود دارد. تامین دلیل برای یک امر موهوم یا دلیلی که وجود خارجی ندارد، بی معناست. این ادله می توانند شامل موارد زیر باشند:

• اشیای مادی: مانند خودروی تصادفی، کالای معیوب، یا بنای آسیب دیده.
• اسناد و مدارک کتبی: مانند فاکتورها، قراردادها، نامه ها، یا صورت جلسات.
• اظهارات مطلعین: در مواردی که شهادت شفاهی افراد می تواند در آینده منبع اثبات باشد.
• وضعیت فعلی یک مکان: مانند وضعیت یک ملک یا محل کار در زمان ترک یا تحویل.

شخص درخواست کننده باید در دادخواست خود، به صورت دقیق و مشخص، این دلایل و مستندات را معرفی کرده و اوضاع و احوالی که موجب نگرانی از بین رفتن آن ها شده است را توضیح دهد. صرف ادعا به وجود دلیل، کافی نیست و باید ماهیت آن دلایل مشخص باشد تا مرجع قضایی بتواند برای صورت برداری و حفظ آن ها اقدام کند.

فوریت یا ضرورت

هرچند فوریت همیشه یک شرط الزامی برای تامین دلیل نیست، اما در بسیاری از موارد وجود فوریت می تواند در تسریع فرآیند و قانع کردن قاضی برای صدور قرار تامین دلیل مؤثر باشد. ماده 150 قانون آیین دادرسی مدنی بیان می دارد که تامین دلیل می تواند در هنگام دادرسی یا پیش از آن باشد و به فوریت تصریح نکرده است.

با این حال، برخی فقها و حقوقدانان بر این باورند که در مواردی که خطر از بین رفتن یا تغییر دلیل قریب الوقوع است، تشخیص فوریت توسط قاضی، می تواند توجیهی برای اقدامات سریع تر و حتی عدم احضار طرف مقابل در مراحل اولیه باشد (ماده 153 ق.آ.د.م.). به عنوان مثال، در جایی که یک کالای فاسدشدنی در حال از بین رفتن است یا آثار یک حادثه طبیعی به سرعت در حال محو شدن هستند، فوریت موضوع می تواند بسیار تعیین کننده باشد.

تشخیص فوریت یا ضرورت یک موضوع با قاضی رسیدگی کننده است. قاضی با توجه به اوضاع و احوال موجود در پرونده و توضیحات درخواست کننده، در این خصوص تصمیم گیری می کند. حتی اگر فوریت نیز وجود نداشته باشد، صرف احتمال از بین رفتن یا تغییر دلایل، برای پذیرش درخواست تامین دلیل کافی است. اما ارائه دلایلی مبنی بر فوریت، می تواند پرونده شما را تسریع بخشد و از ریسک های احتمالی جلوگیری کند.

مراحل گام به گام درخواست تامین دلیل

درخواست تامین دلیل، مانند هر فرآیند حقوقی دیگری، شامل گام های مشخص و الزام آوری است که باید به درستی و با دقت طی شوند. عدم رعایت هر یک از این مراحل می تواند منجر به رد درخواست یا تاخیر در رسیدگی شود. در ادامه به صورت گام به گام به تشریح این فرآیند می پردازیم:

گام اول: تهیه و تنظیم دادخواست تامین دلیل

اولین و شاید مهم ترین گام، تهیه یک دادخواست دقیق و کامل برای درخواست تامین دلیل است. این دادخواست باید بر روی فرم های مخصوص دادخواست که در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی موجود است، تنظیم شود و حاوی اطلاعات مشخصی باشد:

مندرجات ضروری دادخواست (ماده 151 ق.آ.د.م.):

1. مشخصات کامل درخواست کننده (خواهان): شامل نام، نام خانوادگی، نام پدر، کد ملی، شماره شناسنامه، تاریخ تولد، شغل و آدرس دقیق پستی. اگر درخواست توسط وکیل مطرح می شود، مشخصات وکیل نیز باید قید شود.
2. مشخصات طرف مقابل (خوانده): شامل نام، نام خانوادگی، نام پدر، کد ملی، و آدرس دقیق پستی. نکته مهم: مطابق ماده 154 ق.آ.د.م.، اگر تعیین طرف مقابل برای درخواست کننده ممکن نباشد، می توان درخواست را بدون ذکر مشخصات خوانده ثبت کرد. این مورد در شرایطی که مثلاً عامل یک حادثه متواری شده و ناشناس است، کاربرد دارد. اما در صورت امکان، حتماً مشخصات خوانده را ذکر کنید.
3. موضوع دعوایی که تامین دلیل برای آن درخواست می شود: حتی اگر دعوای اصلی هنوز اقامه نشده باشد، باید به صورت کلی اشاره ای به ماهیت دعوای آینده یا فعلی داشته باشید. مثلاً: تامین دلیل برای دعوای مطالبه خسارت ناشی از تصادف رانندگی یا تامین دلیل برای دعوای خلع ید و مطالبه اجرت المثل.
4. اوضاع و احوالی که موجب درخواست تامین دلیل شده است: این بخش باید به صورت واضح و مستند، دلیل نگرانی شما از از بین رفتن یا تغییر دلایل را توضیح دهد. مثلاً: به دلیل گذشت زمان و تعمیرات قریب الوقوع در ملک، احتمال از بین رفتن آثار تخریب وجود دارد یا به دلیل فاسد شدنی بودن کالا، لازم است قبل از هرگونه تغییر، وضعیت فعلی آن صورت برداری شود. این توضیحات، قاضی را در تشخیص ضرورت و فوریت کمک می کند.

مدارک پیوست:

• فتوکپی برابر اصل مدارک شناسایی درخواست کننده (کارت ملی و شناسنامه).
• مدارک مربوط به دلایل (اگر موجود است)، مانند فتوکپی قرارداد، گزارش پلیس، عکس یا هر سند دیگری که به دلایل مورد نظر مرتبط باشد.
• وکالتنامه (در صورت وجود وکیل).

تعداد نسخ:

دادخواست باید به تعداد خواندگان به اضافه یک نسخه برای دادگاه تهیه شود. اگر خوانده ای مشخص نشده باشد، تنها دو نسخه (یک نسخه برای دادگاه و یک نسخه برای بایگانی شما) کافی است.

گام دوم: ثبت دادخواست در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی

پس از تهیه و تنظیم دادخواست، باید به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کرده و درخواست خود را به صورت الکترونیکی ثبت نمایید. کارشناسان این دفاتر، دادخواست شما را بررسی کرده و پس از اسکن مدارک پیوستی، آن را در سامانه عدل ایران ثبت می کنند. در این مرحله، پرداخت «هزینه دادرسی» مطابق با تعرفه جاری قوه قضاییه الزامی است. این هزینه برای درخواست های تامین دلیل معمولاً کمتر از دعاوی اصلی است، اما باید قبل از ثبت، از میزان دقیق آن مطلع شوید.

گام سوم: ارجاع به دادگاه صلح و بررسی اولیه

پس از ثبت الکترونیکی، دادخواست شما به دادگاه صلح محل وقوع دلایل یا اموال مورد نظر ارجاع داده می شود. در این مرحله، قاضی دادگاه صلح، دادخواست را از لحاظ شکلی و ماهوی اولیه مورد بررسی قرار می دهد:

• بررسی شکلی: قاضی بررسی می کند که آیا دادخواست مطابق با مقررات شکلی (مانند پرداخت هزینه دادرسی، درج مشخصات کامل و…) تنظیم شده است یا خیر.
• بررسی عمومی و ماهوی: قاضی به بررسی وجود «ذی نفعی» درخواست کننده می پردازد. همچنین، شرایط اختصاصی درخواست تامین دلیل و اوضاع و احوالی که منجر به آن شده است، مورد توجه قرار می گیرد.

اگر قاضی تشخیص دهد که شرایط لازم برای تامین دلیل (مانند ذی نفعی یا وجود احتمال از بین رفتن دلایل) احراز نشده است، می تواند «قرار رد درخواست» را صادر نماید. نکته مهم: مطابق با ماده 332 قانون آیین دادرسی مدنی، قرار رد درخواست تامین دلیل، غیرقابل اعتراض و تجدیدنظر است. این بدان معناست که در صورت رد شدن درخواست، شما نمی توانید نسبت به آن اعتراض کنید و تنها راه، تنظیم و تقدیم دادخواست جدید با رفع ایرادات قبلی است.

گام چهارم: صدور قرار تامین دلیل و ارجاع به کارشناس

در صورتی که قاضی دادگاه صلح، شرایط لازم را احراز کند و درخواست را موجه تشخیص دهد، «قرار تامین دلیل» را صادر می کند. این قرار، دستور قضایی برای صورت برداری و حفظ دلایل است. پس از صدور قرار، در اغلب موارد، به ویژه در موضوعاتی که نیاز به تخصص فنی دارند (مانند بررسی خسارات ساختمانی، نقص فنی خودرو، یا ارزیابی اموال)، دادگاه موضوع را به «کارشناس رسمی دادگستری» ارجاع می دهد. کارشناس مربوطه در رشته تخصصی خود (مثلاً کارشناس راه و ساختمان، کارشناس حوادث رانندگی، یا کارشناس رسمی ارزش گذاری اموال) انتخاب و برای انجام معاینه، تحقیق یا صورت برداری، مامور می شود.

تعیین کارشناس رسمی دادگستری برای صورت برداری و حفظ دلایل، اطمینان از دقت و اعتبار نتیجه تامین دلیل را به همراه دارد و به قاضی در دعوای اصلی کمک شایانی می کند.

اگر مشخصات طرف مقابل (خوانده) در دادخواست ذکر شده باشد، دادگاه (معمولاً از طریق کارشناس یا به صورت جداگانه) او را برای حضور در محل اجرای تامین دلیل، «دعوت» می کند. (ماده 152 ق.آ.د.م.) حضور خوانده اختیاری است و عدم حضور او مانع اجرای قرار تامین دلیل نیست.

گام پنجم: اجرای تامین دلیل توسط کارشناس

این گام، مرحله عملیاتی تامین دلیل است. کارشناس رسمی دادگستری تعیین شده، در زمان و مکان مقرر (که به طرفین، در صورت شناخته بودن، ابلاغ شده است)، حاضر می شود و وظیفه خود را انجام می دهد:

• معاینه و بررسی: کارشناس به صورت حضوری، محل، اشیاء یا مدارک مورد نظر را معاینه و بررسی می کند.
• تحقیق: در صورت لزوم، از مطلعین یا شاهدان تحقیق می کند.
• صورت برداری: تمامی مشاهدات، یافته ها و توضیحات را به دقت ثبت و صورت برداری می کند. در بسیاری از موارد، تهیه عکس، فیلم و نقشه برداری نیز جزئی از صورت برداری است.
• تنظیم صورت جلسه تامین دلیل: پس از اتمام بررسی ها، کارشناس یک صورت جلسه تفصیلی تنظیم می کند که در آن، تمامی اقدامات انجام شده، مشاهدات، یافته ها و نظر کارشناسی خود را قید می نماید. این صورت جلسه، قلب تامین دلیل است و مبنای استفاده از آن در آینده خواهد بود.

نکته مهم: همانطور که ذکر شد، عدم حضور طرف مقابل در زمان اجرای تامین دلیل، مانع اجرای قرار نیست. همچنین، در صورت ممانعت طرف مقابل از ورود کارشناس یا اجرای قرار، دادگاه می تواند با کمک «نیروی انتظامی»، دستور اجرای قرار را به صورت قهری صادر و اجرا کند.

گام ششم: ابلاغ صورت جلسه تامین دلیل و استفاده از آن

پس از تنظیم صورت جلسه تامین دلیل توسط کارشناس و تایید آن توسط دادگاه، این صورت جلسه به طرفین پرونده (هم درخواست کننده و هم طرف مقابل، در صورت شناخته بودن) «ابلاغ» می شود. این ابلاغ به منظور اطلاع رسانی و امکان اعتراض به نتیجه (نه قرار) تامین دلیل است.

استفاده از صورت جلسه تامین دلیل در دعوای اصلی (که ممکن است هنوز اقامه نشده باشد یا در جریان باشد)، مهم ترین هدف این فرآیند است. باید توجه داشت که مطابق با ماده 155 ق.آ.د.م.، تامین دلیل به خودی خود اثبات کننده دعوا نیست، بلکه تنها یک «اماره قضایی» است. به عبارت دیگر، این صورت جلسه به عنوان یک سند معتبر، شواهد و یافته های ثبت شده را به دادگاه اصلی ارائه می دهد، اما ارزش اثباتی نهایی و تاثیر آن در نتیجه دعوا، بر عهده قاضی رسیدگی کننده به دعوای اصلی است. قاضی با بررسی تمامی ادله و مستندات موجود در پرونده، از جمله صورت جلسه تامین دلیل، تصمیم گیری خواهد کرد.

لازم به ذکر است که طرفین می توانند به نظر کارشناس که در صورت جلسه تامین دلیل آمده است، اعتراض کنند و درخواست کارشناسی مجدد یا هیئت کارشناسی را مطرح نمایند. اما همانطور که پیشتر اشاره شد، به خود «قرار تامین دلیل» نمی توان اعتراض کرد.

نکات مهم و مرتبط با تامین دلیل

در کنار مراحل اصلی درخواست تامین دلیل، دانستن برخی نکات کلیدی و تفاوت های آن با سایر مفاهیم حقوقی مشابه، می تواند به درک عمیق تر و استفاده صحیح تر از این ابزار قانونی کمک کند.

تفاوت تامین دلیل با تامین خواسته

یکی از اشتباهات رایج، خلط مفهوم تامین دلیل با تامین خواسته است. این دو، اگرچه نام های مشابهی دارند، اما در هدف و ماهیت کاملاً با یکدیگر متفاوت هستند:

1. تامین دلیل: همانطور که بحث شد، هدف از تامین دلیل، «حفظ و ثبت دلایل» برای استفاده در آینده است. این فرآیند به وضعیت فیزیکی یا موجودیت اسناد و مدارک می پردازد تا از از بین رفتن یا تغییر آن ها جلوگیری کند. تامین دلیل هیچ گونه محدودیتی بر اموال طرف مقابل ایجاد نمی کند.
2. تامین خواسته: هدف از تامین خواسته، «حفظ مال یا اموال» طرف مقابل دعوا است تا خواهان بتواند در صورت پیروزی در دعوای اصلی، حکم قطعی صادره را اجرا کند. به عبارت دیگر، تامین خواسته، توقیف موقت اموال خوانده است تا در زمان اجرای حکم، مالی برای توقیف وجود داشته باشد و خوانده نتتواند اموال خود را مخفی یا منتقل کند. این فرآیند مستقیماً بر روی اموال خوانده اثر می گذارد.

به زبان ساده، تامین دلیل به دنبال حفظ شواهد است، در حالی که تامین خواسته به دنبال حفظ اموال است.

تامین دلیل در امور کیفری

هرچند مبحث اصلی تامین دلیل در قانون آیین دادرسی مدنی مطرح شده است، اما در امور کیفری نیز این مفهوم، با تفاوت هایی، کاربرد دارد. در جرائم، به ویژه جرائمی که نیاز به بررسی صحنه جرم یا جمع آوری ادله فیزیکی دارند، بازپرس یا دادستان وظیفه «تامین دلیل» و «جمع آوری دلایل» را بر عهده دارند. این کار معمولاً از طریق ضابطین دادگستری (مانند نیروی انتظامی یا کارآگاهان) و با دستور مقام قضایی صورت می گیرد. هدف در اینجا نیز حفظ و جمع آوری هرگونه مدرکی است که می تواند در اثبات وقوع جرم یا شناسایی مجرم موثر باشد. در امور کیفری، فوریت اغلب نقش پررنگ تری دارد و نیازی به درخواست از سوی شاکی خصوصی به شکل دادخواست مدنی نیست، بلکه این وظیفه ذاتی دستگاه قضایی است.

هزینه تامین دلیل

درخواست تامین دلیل نیز مانند سایر اقدامات حقوقی، مستلزم پرداخت هزینه هایی است که شامل موارد زیر می شود:

• هزینه دادرسی ثابت: این هزینه در زمان ثبت دادخواست در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی دریافت می شود و بر اساس تعرفه های مصوب قوه قضاییه تعیین می گردد.
• دستمزد کارشناس: در صورتی که دادگاه برای انجام تامین دلیل نیاز به نظر کارشناس رسمی دادگستری داشته باشد، دستمزد کارشناس نیز باید توسط درخواست کننده پرداخت شود. میزان این دستمزد بر اساس تعرفه مصوب کارشناسان رسمی و پیچیدگی موضوع تعیین می شود.

نکته مهم: این هزینه ها در ابتدا بر عهده درخواست کننده است، اما در صورت پیروزی وی در دعوای اصلی، می تواند این هزینه ها را به عنوان «خسارات دادرسی» از طرف مقابل مطالبه کند.

آیا تامین دلیل حتماً باید فوری باشد؟

خیر، همانطور که پیشتر نیز اشاره شد، فوریت یک شرط الزامی برای پذیرش درخواست تامین دلیل نیست. قانون (ماده 150 ق.آ.د.م.) اجازه می دهد که تامین دلیل هم قبل از اقامه دعوا و هم در حین دادرسی صورت گیرد. شرط اصلی، «احتمال از بین رفتن یا تغییر دلایل» است. با این حال، تشخیص فوریت توسط دادگاه، می تواند در مواردی منجر به تسریع در فرآیند شود یا حتی در مواردی خاص، امکان عدم احضار خوانده را فراهم آورد تا از تضییع دلیل جلوگیری شود. قاضی با بررسی اوضاع و احوال، فوریت را تشخیص می دهد.

آیا تعیین طرف مقابل الزامی است؟

اصل بر این است که مشخصات طرف مقابل (خوانده) در دادخواست تامین دلیل ذکر شود (ماده 151 ق.آ.د.م.). احضار خوانده در زمان اجرای تامین دلیل (ماده 152 ق.آ.د.م.) برای این است که وی نیز در جریان امر قرار گرفته و در صورت لزوم اظهارات خود را بیان کند.

اما «ماده 154 ق.آ.د.م.» استثنایی را مطرح می کند: «در صورتی که تعیین طرف مقابل برای درخواست کننده تامین دلیل ممکن نباشد، درخواست بدون تعیین طرف پذیرفته می شود.» این ماده بسیار کاربردی است. مثلاً در حادثه ای که عامل آن متواری شده یا شناخته شده نیست، یا در مواردی که شخص ثالثی اقدام به تخریب کرده و هویت او مشخص نیست، می توان بدون ذکر خوانده، درخواست تامین دلیل داد. درخواست کننده باید در دادخواست خود، دلایل عدم امکان تعیین طرف مقابل را به صورت قانع کننده توضیح دهد.

اعتبار قانونی تامین دلیل

بسیار مهم است که بدانیم تامین دلیل، «خود به خود» اثبات کننده حق یا دعوا نیست. ماده 155 ق.آ.د.م. به صراحت بیان می کند: «تامین دلیل برای حفظ آن است و اثبات صحت و سقم دلایل به عهده طرفین دعوا می باشد.» این یعنی صورت جلسه تامین دلیل و نظر کارشناس، یک «سند» یا «اماره قضایی» است که در دعوای اصلی ارائه می شود و به قاضی در قضاوت کمک می کند. قاضی پرونده اصلی، با در نظر گرفتن تمامی ادله و شواهد، ارزش اثباتی این صورت جلسه را تعیین می کند. مثلاً اگر کارشناسی در تامین دلیل میزان خسارت یک خودرو را تعیین کند، در دادگاه اصلی ممکن است خوانده به این نظر اعتراض کرده و کارشناسی مجدد درخواست کند. در نهایت، قاضی با جمع بندی همه جوانب، تصمیم نهایی را اتخاذ می کند.

تامین دلیل، ابزاری قدرتمند و حیاتی در نظام حقوقی ایران است که به افراد کمک می کند تا از تضییع حقوق خود در مواجهه با احتمال از بین رفتن یا تغییر شواهد جلوگیری کنند. این فرآیند، با هدف صورت برداری و ثبت دقیق وضعیت موجود دلایل، پشتوانه محکمی برای طرح یا دفاع از دعاوی در آینده فراهم می آورد. از تعریف و مبانی قانونی آن در قانون آیین دادرسی مدنی گرفته تا مراحل گام به گام تنظیم دادخواست، ثبت در دفاتر خدمات قضایی، بررسی توسط دادگاه صلح، ارجاع به کارشناس و در نهایت اجرای قرار و استفاده از صورت جلسه، تمامی جوانب این فرآیند نیازمند دقت و آگاهی است. رعایت شرایطی چون ذی نفعی، وجود دلایل مشخص و آگاهی از تفاوت های آن با مفاهیم مشابه مانند تامین خواسته، از اهمیت بالایی برخوردار است.

با توجه به پیچیدگی های حقوقی و ظرایف مربوط به تنظیم دادخواست و پیگیری مراحل تامین دلیل، استفاده از مشاوره وکلای متخصص در این زمینه، امری ضروری است. یک وکیل باتجربه می تواند شما را در تمامی این گام ها راهنمایی کرده، از بروز اشتباهات احتمالی جلوگیری کند و اطمینان حاصل کند که تمامی حقوق شما به درستی حفظ و پیگیری می شوند.

برای دریافت مشاوره حقوقی تخصصی در زمینه تامین دلیل و اطمینان از صحت مراحل، یا جهت تنظیم دادخواست تامین دلیل حرفه ای، می توانید از وکلای متخصص ما کمک بگیرید.