خلاصه کتاب تاب آوری و مدیریت شهری | سلیمان زینالی

کتاب تاب آوری و مدیریت شهری اثر سلیمان زینالی، راهنمایی جامع برای درک مفاهیم کلیدی، رویکردها، مدل ها و تجربیات عملی در زمینه تاب آوری شهری است. این اثر به بررسی چگونگی آمادگی، سازگاری و بازیابی شهرها در برابر بلایا و چالش های مختلف می پردازد و راهبردهای عملی برای برنامه ریزان و مدیران شهری ارائه می دهد. با مطالعه این خلاصه، خوانندگان دیدگاهی عمیق و ساختارمند از محتوای کتاب به دست می آورند و می توانند از آن به عنوان منبعی ارزشمند در مطالعات و فعالیت های خود بهره ببرند.

شهرها همواره در معرض تهدیدات گوناگونی از جمله بلایای طبیعی، تغییرات اقلیمی، بحران های اقتصادی و اجتماعی قرار دارند. افزایش شهرنشینی و پیچیدگی های روزافزون سیستم های شهری، ضرورت پرداختن به موضوع تاب آوری را بیش از پیش نمایان ساخته است. این کتاب در پاسخ به همین نیاز حیاتی، چارچوب های نظری و عملی را برای ارتقاء تاب آوری شهرها تبیین می کند. هدف اصلی کتاب زینالی، تجهیز متخصصان و علاقه مندان حوزه شهری به دانش و ابزارهایی است که بتوانند جوامع شهری را در برابر شوک ها و تنش ها مقاوم تر سازند.

فصل اول: مفاهیم بنیادین تاب آوری شهری و ارتباط آن با مدیریت بحران

فصل اول کتاب تاب آوری و مدیریت شهری به تشریح پایه های نظری و مفاهیم اساسی می پردازد که برای درک عمیق تاب آوری شهری ضروری است. در این فصل، واژگانی نظیر بحران، مدیریت بحران، آسیب پذیری و پایداری به دقت تعریف و ارتباط آن ها با مفهوم تاب آوری تبیین می شود.

بحران و مدیریت بحران: تعاریف و اجزاء

بحران به وضعیتی اطلاق می شود که ناشی از یک حادثه ناگهانی و مخرب بوده و خارج از توانایی های معمول یک سازمان یا جامعه برای مدیریت آن باشد. مدیریت بحران، فرآیندی جامع و یکپارچه شامل پیشگیری، آمادگی، مقابله و بازسازی است. این فرآیند با هدف کاهش آثار سوء بحران، امدادرسانی سریع و بهبود اوضاع پس از وقوع فاجعه صورت می گیرد. زینالی بر این نکته تأکید دارد که شناخت دقیق بحران ها و اجزای آن ها، گام اول در مسیر دستیابی به یک سیستم مدیریت شهری کارآمد است.

آسیب پذیری و پایداری: تفاوت ها و ارتباطات کلیدی با تاب آوری

آسیب پذیری به میزان حساسیت یا استعداد یک سیستم یا جامعه در برابر اثرات منفی یک رویداد خاص اشاره دارد. در مقابل، پایداری به توانایی حفظ تعادل و عملکرد در طول زمان، بدون به خطر انداختن منابع آیندگان، مربوط می شود. کتاب روشن می کند که تاب آوری در تقاطع این دو مفهوم قرار می گیرد. یک شهر پایدار لزوماً تاب آور نیست، اما یک شهر تاب آور به سمت پایداری حرکت می کند. کاهش آسیب پذیری و افزایش ظرفیت های پایداری، از اهداف اصلی برنامه ریزی برای تاب آوری محسوب می شوند. زینالی توضیح می دهد که چگونه این سه مفهوم باید در کنار هم و به صورت هم افزا برای ساخت شهرهایی مقاوم تر عمل کنند.

تاب آوری (Resilience): سیر تکوین و مفهوم جامع

مفهوم تاب آوری در ابتدا از علوم فیزیک و اکولوژی وارد ادبیات علوم اجتماعی و شهری شد. در فیزیک، تاب آوری به معنای توانایی یک ماده برای بازگشت به حالت اولیه پس از تحمل فشار است. در اکولوژی، به معنای ظرفیت یک اکوسیستم برای جذب اختلالات و بازیابی عملکرد خود. در زمینه شهری، تاب آوری شهری ظرفیتی فراتر از صرفاً بازگشت به حالت اولیه را شامل می شود. زینالی آن را به عنوان توانایی یک شهر برای جذب، سازگاری، بازیابی و حتی تبدیل شوندگی در مواجهه با شوک ها و تنش ها تعریف می کند. این مفهوم تأکید بر پویایی و یادگیری از بحران ها دارد، نه صرفاً مقاومت منفعلانه.

اهمیت و ویژگی های یک سیستم تاب آور

یک سیستم شهری تاب آور باید دارای ویژگی های کلیدی متعددی باشد تا بتواند در برابر چالش ها مقاوم عمل کند. از مهم ترین این ویژگی ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• انعطاف پذیری: توانایی تغییر و تطبیق با شرایط جدید.
• مازاد (Redundancy): وجود ظرفیت های اضافی در سیستم برای جایگزینی اجزای آسیب دیده.
• تنوع (Diversity): گوناگونی در کارکردها، منابع و رویکردها برای جلوگیری از وابستگی به یک گزینه واحد.
• خودسازماندهی (Self-organization): توانایی سیستم برای سازماندهی مجدد و پیدا کردن راه حل های جدید بدون نیاز به دخالت بیرونی مداوم.
• یادگیری (Learning): استفاده از تجربیات گذشته برای بهبود عملکرد آتی.

این ویژگی ها به شهرها کمک می کنند تا نه تنها از آسیب ها جان سالم به در ببرند، بلکه از بحران ها درس گرفته و قوی تر از قبل ظاهر شوند.

چرخه تاب آوری و عوامل مؤثر بر آن

تاب آوری یک فرآیند ایستا نیست، بلکه شامل چرخه ای پویا است که مراحل مختلفی از پیشگیری تا بازیابی را در بر می گیرد. این چرخه می تواند شامل مراحل آمادگی، واکنش، بازیابی و کاهش خطر باشد. عوامل متعددی بر تاب آوری یک شهر تأثیر می گذارند که شامل عوامل طبیعی (مانند ویژگی های جغرافیایی)، کالبدی (زیرساخت ها)، اقتصادی (تنوع اقتصادی)، اجتماعی (سرمایه اجتماعی و انسجام)، و نهادی (حکمرانی و قوانین) هستند. درک این عوامل برای طراحی استراتژی های جامع تاب آوری ضروری است.

تاب آوری شهری فراتر از مقاومت صرف، به معنای ظرفیت یک شهر برای جذب شوک ها، سازگاری با تغییرات، بازیابی سریع و حتی تحول مثبت پس از مواجهه با بحران ها است.

فصل دوم: دیدگاه ها، رویکردها و اهداف تاب آوری در برنامه ریزی شهری

فصل دوم کتاب به بررسی دیدگاه های مختلف و رویکردهای نظری می پردازد که چارچوب های فکری برای برنامه ریزی و مدیریت تاب آوری شهری را فراهم می کنند. زینالی در این فصل اهداف کلیدی تاب آوری را در برنامه ریزی شهری تبیین کرده و ابعاد گوناگون آن را معرفی می کند.

رویکردهای اصلی به تاب آوری در برنامه ریزی شهری

در ادبیات تاب آوری شهری، رویکردهای گوناگونی برای تحلیل و برنامه ریزی مطرح شده است:

• رویکرد سیستمی: این رویکرد شهر را به مثابه یک سیستم پیچیده متشکل از اجزای به هم پیوسته در نظر می گیرد و بر چگونگی تعامل این اجزا در مواجهه با اختلالات تمرکز دارد.
• رهیافت غالب: به جنبه های عملی و کاربردی تاب آوری، به ویژه در زمینه کاهش ریسک بلایا و مدیریت بحران، توجه می کند.
• رهیافت اقتصاد سیاسی: بر تأثیر ساختارهای قدرت، نابرابری های اجتماعی و اقتصادی بر تاب آوری و توزیع ناعادلانه آسیب پذیری ها در شهر تأکید دارد.
• نظریه های مکتب ساختاری و اقتضایی: این نظریات در تحلیل تاب آوری، به نقش ساختارهای زیربنایی (مانند قوانین، نهادها و سرمایه اجتماعی) و همچنین شرایط خاص هر بحران یا موقعیت (اقتضایی) می پردازند.
• رویکرد توسعه پایدار و ایمنی انسانی: تاب آوری را در بستر توسعه پایدار شهری و تأمین ایمنی و رفاه انسانی در نظر می گیرد. این رویکرد به دنبال ارتقاء کیفیت زندگی شهروندان در بلندمدت و در مواجهه با انواع تهدیدات است.

ابعاد مختلف تاب آوری شهری

تاب آوری شهری یک مفهوم چندوجهی است که ابعاد مختلفی را در بر می گیرد. شناخت این ابعاد برای برنامه ریزی جامع ضروری است:

• تاب آوری اجتماعی: به توانایی جامعه برای حفظ انسجام، همکاری و حمایت متقابل در زمان بحران و بازیابی پس از آن اشاره دارد. سرمایه اجتماعی، اعتماد عمومی و مشارکت شهروندان از مؤلفه های اصلی این بعد هستند.
• تاب آوری اقتصادی: ظرفیت اقتصاد شهری برای مقاومت در برابر شوک ها، تنوع بخشیدن به منابع درآمدی و بازسازی سریع فعالیت های اقتصادی پس از بحران را شامل می شود.
• تاب آوری زیست محیطی: به توانایی اکوسیستم های شهری برای حفظ عملکرد خود در مواجهه با تغییرات اقلیمی، آلودگی ها و بلایای طبیعی می پردازد.
• تاب آوری کالبدی-زیرساختی: مقاومت و انعطاف پذیری زیرساخت های حیاتی شهر (مانند حمل و نقل، انرژی، آب و فاضلاب، ساختمان ها) در برابر آسیب ها و توانایی آن ها برای ادامه خدمات رسانی.
• تاب آوری نهادی: به کارآمدی و هماهنگی نهادهای دولتی و محلی در مدیریت بحران، وضع قوانین مناسب و اجرای آن ها برای ارتقاء تاب آوری اشاره دارد.

شاخص های کلیدی سنجش تاب آوری

برای ارزیابی وضعیت تاب آوری یک شهر و پیگیری پیشرفت ها، نیاز به شاخص های معتبر و قابل اندازه گیری است. زینالی به معرفی معیارهایی می پردازد که می توانند برای سنجش ابعاد مختلف تاب آوری به کار روند. این شاخص ها می توانند کمی (مانند تعداد ساختمان های مقاوم سازی شده) یا کیفی (مانند سطح مشارکت شهروندان) باشند و باید متناسب با شرایط هر شهر و اهداف برنامه ریزی انتخاب شوند. کتاب تاب آوری و مدیریت شهری بر اهمیت توسعه شاخص های بومی و محلی تأکید می کند.

اصول ده گانه برای تاب آور نمودن شهرها

در راستای رهنمودهای بین المللی، سلیمان زینالی به اصول ده گانه ای اشاره می کند که به عنوان راهنمایی عملی برای تاب آور نمودن شهرها عمل می کنند. این اصول جامع نگر بوده و از ایجاد چارچوب های قانونی و نهادی قوی تا توانمندسازی شهروندان و حفاظت از محیط زیست را در بر می گیرند. این اصول شامل مواردی مانند ارزیابی ریسک، برنامه ریزی کاربری اراضی، حفاظت از اکوسیستم ها، سرمایه گذاری در زیرساخت های حیاتی، آموزش و آگاهی رسانی عمومی، توسعه اقتصاد محلی پایدار و تقویت حکمرانی شهری هستند.

فصل سوم: شهر تاب آور و اجتماع تاب آور؛ ساختار و مؤلفه ها

فصل سوم کتاب تاب آوری و مدیریت شهری به تشریح جزئی تر مفهوم شهر تاب آور و مؤلفه های تشکیل دهنده آن می پردازد. این فصل به تحلیل ویژگی هایی که یک شهر را در برابر تهدیدات مقاوم و پویا می سازند، اختصاص یافته است.

مکان تاب آور و شهر تاب آور: تحلیل ویژگی ها

یک مکان تاب آور دارای ظرفیتی ذاتی برای مقاومت در برابر تغییرات و بازیابی از آسیب ها است. این ویژگی ها می توانند شامل موقعیت جغرافیایی، منابع طبیعی یا ویژگی های اجتماعی و اقتصادی خاص باشند. شهر تاب آور، بر مبنای مکان تاب آور، با افزودن ابعاد برنامه ریزی شده و مدیریتی، به سیستمی فعال تبدیل می شود که نه تنها می تواند بلایا را جذب کند، بلکه از آن ها درس بگیرد و برای آینده بهتر تغییر یابد. زینالی تأکید می کند که شهر تاب آور، تنها یک مفهوم آرمانی نیست، بلکه مجموعه ای از اقدامات و سیاست های عملی است که به صورت مداوم در حال اجرا و بهبود هستند.

عناصر و مؤلفه های کلیدی شهرهای تاب آور

شهرهای تاب آور بر پایه مجموعه ای از عناصر و مؤلفه های به هم پیوسته بنا می شوند که هر یک نقش حیاتی در ارتقاء تاب آوری کلی شهر ایفا می کنند. این مؤلفه ها شامل موارد زیر هستند:

• حکمرانی قوی و مشارکتی: وجود نهادهای کارآمد، شفاف و پاسخگو که امکان مشارکت فعال شهروندان و بخش خصوصی را در تصمیم گیری ها فراهم می کنند.
• زیرساخت های انعطاف پذیر: طراحی و ساخت زیرساخت هایی (مانند حمل و نقل، انرژی، آب و فاضلاب) که در برابر بلایا مقاوم باشند، قابلیت تعمیر سریع داشته باشند و از سیستم های جایگزین پشتیبانی کنند.
• سرمایه اجتماعی بالا: وجود شبکه های قوی اعتماد، همکاری و حمایت متقابل میان افراد و گروه ها در جامعه.
• اقتصاد متنوع و مقاوم: اقتصادی که به یک یا چند بخش خاص وابسته نباشد و بتواند در برابر شوک های اقتصادی مقاومت کند و سریعاً بهبود یابد.
• آمادگی و آگاهی عمومی: سطح بالای آگاهی شهروندان از خطرات، آموزش های لازم برای مواجهه با بحران ها و وجود سیستم های هشدار سریع کارآمد.
• اکوسیستم های شهری سالم: حفظ و احیای فضاهای سبز، مدیریت پایدار منابع آب و کاهش آلودگی ها که به پایداری زیست محیطی شهر کمک می کند.

اصول برنامه ریزی شهر تاب آور در مقابله با بحران

برنامه ریزی برای شهر تاب آور نیازمند اتخاذ راهبردهای پیشگیرانه و واکنشی مشخصی است. این اصول شامل موارد زیر هستند:

1. شناسایی و ارزیابی ریسک: درک دقیق خطرات و آسیب پذیری های موجود در شهر.
2. یکپارچه سازی تاب آوری در برنامه های توسعه: گنجاندن ملاحظات تاب آوری در تمامی سطوح برنامه ریزی شهری، از طرح های جامع تا پروژه های اجرایی.
3. توسعه ظرفیت های نهادی: تقویت هماهنگی بین سازمان ها و نهادهای مسئول و افزایش توانمندی های آن ها.
4. افزایش آگاهی و توانمندسازی جامعه: آموزش شهروندان و ایجاد حس مسئولیت مشترک.
5. سرمایه گذاری در زیرساخت های هوشمند: استفاده از فناوری های نوین برای افزایش مقاومت و انعطاف پذیری زیرساخت ها.

معیارها و شاخص های اختصاصی تاب آوری شهری

برای اندازه گیری پیشرفت در مسیر تاب آورسازی شهرها، نیاز به معیارهای دقیق تر و شاخص های اختصاصی داریم. این شاخص ها می توانند شامل موارد زیر باشند:

• درصد ساختمان های مقاوم سازی شده.
• مدت زمان بازیابی خدمات حیاتی پس از بحران.
• میزان سرمایه اجتماعی و مشارکت مدنی.
• سطح تنوع اقتصادی و اشتغال.
• مساحت سرانه فضاهای سبز.

ابعاد تاب آوری خصوصاً در شهرها: تاکید بر تاب آوری ساختاری-کالبدی

در بافت شهری، بعد تاب آوری ساختاری-کالبدی اهمیت ویژه ای پیدا می کند. این بعد به مقاومت و انعطاف پذیری سازه های فیزیکی و زیرساخت های شهری در برابر بلایا می پردازد. طراحی ساختمان ها با استانداردهای مقاوم سازی، برنامه ریزی برای سیستم های حمل و نقل جایگزین، ایمن سازی شبکه های آب، برق و گاز، و توسعه فضاهای باز برای اسکان اضطراری، از جمله اقدامات کلیدی در این زمینه هستند. زینالی در خلاصه کتاب تاب آوری و مدیریت شهری به این نکته اشاره دارد که استحکام فیزیکی شهر، پایه و اساس تاب آوری کلی آن است.

چارچوب ها و مدل های سنجش تاب آوری شهری

برای ارزیابی و برنامه ریزی تاب آوری، مدل ها و چارچوب های متعددی در سطح جهانی توسعه یافته اند. این مدل ها به مدیران شهری کمک می کنند تا نقاط قوت و ضعف شهر خود را در زمینه تاب آوری شناسایی کرده و راهبردهای مناسب را تدوین کنند. از جمله این چارچوب ها می توان به مدل های مبتنی بر شاخص ها، مدل های شبیه سازی و مدل های تحلیل سناریو اشاره کرد که هر یک ابزاری برای درک بهتر وضعیت تاب آوری و راهکارهای ارتقاء آن فراهم می کنند. کتاب به معرفی اجمالی برخی از مدل های پرکاربرد در این حوزه می پردازد.

فصل چهارم: تجربیات جهانی در زمینه تاب آوری شهری

فصل چهارم کتاب تاب آوری و مدیریت شهری، نگاهی کاربردی به تجربیات جهانی در زمینه تاب آوری شهری دارد. سلیمان زینالی در این بخش، با معرفی مطالعات موردی از شهرهای موفق در مواجهه با بلایا و چالش ها، درس ها و الگوهای قابل تعمیم را استخراج می کند. این تجربیات نشان می دهند که چگونه شهرهای مختلف، با توجه به شرایط خاص خود، استراتژی های مؤثری را برای ارتقاء تاب آوری به کار گرفته اند.

مطالعات موردی از شهرهای موفق

سان فرانسیسکو: درس هایی از آمادگی در برابر زلزله
سان فرانسیسکو به دلیل قرارگیری بر روی گسل های فعال زلزله خیز، همواره با خطر زلزله های بزرگ مواجه بوده است. این شهر در طول دهه ها تجربیات فراوانی در زمینه آمادگی و بازسازی پس از زلزله به دست آورده است. برنامه ریزی دقیق کاربری اراضی، تدوین کدهای ساختمانی سخت گیرانه، سرمایه گذاری در مقاوم سازی زیرساخت ها، و آموزش عمومی برای مواجهه با زلزله، از جمله اقدامات کلیدی این شهر بوده است. سان فرانسیسکو نمونه ای از شهری است که با تمرکز بر پیشگیری و آمادگی، توانسته آسیب پذیری خود را به حداقل برساند.

کوبه ژاپن: رویکردهای بازسازی پس از فجایع
زلزله بزرگ هانشین در سال 1995، خسارات گسترده ای به شهر کوبه ژاپن وارد کرد. با این حال، کوبه با اتخاذ رویکردهای نوین در بازسازی، توانست در مدت زمان نسبتاً کوتاهی، نه تنها شهر را بازسازی کند، بلکه آن را به شکلی مقاوم تر و تاب آورتر از قبل بسازد. تمرکز بر بازسازی سریع زیرساخت های حیاتی، ایجاد فرصت های شغلی جدید، حمایت از جوامع محلی و به کارگیری فناوری های پیشرفته در ساخت و ساز، از ویژگی های مهم تجربه کوبه است. این نمونه نشان دهنده اهمیت برنامه ریزی بازسازی به عنوان فرصتی برای بهتر ساختن است.

مکزیکوسیتی: مدیریت چالش های ناشی از بلایای طبیعی
مکزیکوسیتی نیز مانند سان فرانسیسکو، شهری است که در معرض خطرات طبیعی متعددی از جمله زلزله و سیل قرار دارد. با این حال، این شهر با وسعت زیاد و جمعیت بالا، چالش های خاص خود را در مدیریت بحران دارد. مکزیکوسیتی با توسعه سیستم های هشدار سریع، ایجاد مراکز مدیریت بحران، برنامه های آموزش و آگاهی سازی برای شهروندان و تقویت زیرساخت های اضطراری، در تلاش است تا تاب آوری خود را افزایش دهد. تجربه این شهر بر اهمیت حکمرانی قوی و مشارکت جامعه در مدیریت بحران تأکید دارد.

فیلیپین: استراتژی های ملی و محلی در مواجهه با خطرات اقلیمی
فیلیپین به دلیل موقعیت جغرافیایی خود، یکی از آسیب پذیرترین کشورهای جهان در برابر تغییرات اقلیمی و بلایای طبیعی مانند طوفان های سهمگین و سیل است. این کشور با توسعه استراتژی های ملی و محلی برای کاهش خطر بلایا و انطباق با تغییرات اقلیمی، به دنبال ارتقاء تاب آوری خود است. این استراتژی ها شامل سیستم های هشدار اولیه مؤثر، ساخت پناهگاه های مقاوم در برابر طوفان، احیای اکوسیستم های ساحلی و برنامه های توانمندسازی جامعه برای مقابله با بحران ها است. تجربه فیلیپین، به ویژه در زمینه تلفیق دانش بومی با رویکردهای علمی، برای سایر کشورها بسیار ارزشمند است.

نکات کلیدی و قابل تعمیم از تجربیات جهانی

از بررسی این مطالعات موردی، نکات و الگوهای مهمی قابل استخراج هستند که می توانند در سایر شهرها نیز به کار گرفته شوند:

• اهمیت پیشگیری و آمادگی: سرمایه گذاری در مقاوم سازی زیرساخت ها و آموزش عمومی پیش از وقوع بحران ها، هزینه کمتری نسبت به بازسازی کامل دارد.
• رویکرد جامع و یکپارچه: تاب آوری نیازمند همکاری بین تمامی سطوح حکومتی، بخش خصوصی، نهادهای مدنی و شهروندان است.
• یادگیری از تجربیات گذشته: هر بحران فرصتی برای بازنگری در برنامه ها و بهبود عملکرد در آینده است.
• توسعه ظرفیت های محلی: توانمندسازی جوامع محلی برای واکنش سریع و مؤثر در مراحل اولیه بحران بسیار حیاتی است.
• تکنولوژی و نوآوری: استفاده از سیستم های هشدار سریع، نقشه برداری ریسک و فناوری های نوین در ساخت و ساز، به افزایش تاب آوری کمک می کند.
• انعطاف پذیری در بازسازی: بازسازی پس از فجایع باید به گونه ای باشد که شهر را تاب آورتر از قبل سازد و تنها به بازگشت به حالت اولیه اکتفا نکند.

مطالعات موردی جهانی نشان می دهند که موفقیت در تاب آورسازی شهرها نه تنها به تکنولوژی و زیرساخت، بلکه به حکمرانی قوی، مشارکت اجتماعی و توانایی یادگیری مستمر از بحران ها وابسته است.

فصل پنجم: مدیریت تاب آوری؛ نقش نهادها و ابزارها

فصل پایانی کتاب تاب آوری و مدیریت شهری به موضوع حیاتی مدیریت تاب آوری می پردازد و نقش کلیدی نهادهای شهری و ابزارهای مورد نیاز برای اجرای موفقیت آمیز استراتژی های تاب آوری را تبیین می کند. این فصل چارچوب های عملی برای سیاست گذاران و مدیران شهری را ارائه می دهد.

مدیریت شهری نوین: وظایف و اهداف با تاکید بر تاب آوری

مدیریت شهری در قرن ۲۱، با چالش های پیچیده تری نسبت به گذشته مواجه است. وظایف مدیریت شهری نوین فراتر از ارائه خدمات روزمره، شامل برنامه ریزی برای پایداری، توسعه فراگیر و مهم تر از همه، ارتقاء تاب آوری شهری است. اهداف اصلی مدیریت شهری با تأکید بر تاب آوری شامل موارد زیر است:

• کاهش آسیب پذیری شهر در برابر انواع تهدیدات.
• افزایش ظرفیت های جذب شوک ها و بازیابی سریع.
• ایجاد بستر مناسب برای سازگاری با تغییرات و تحولات آینده.
• حفظ و ارتقاء کیفیت زندگی شهروندان در شرایط عادی و بحران.
• توسعه حکمرانی مشارکتی و تقویت سرمایه اجتماعی.

پیوند مدیریت تاب آوری اجتماعی و مدیریت سوانح

زینالی در کتاب خود، بر پیوند ناگسستنی بین مدیریت تاب آوری اجتماعی و مدیریت سوانح تأکید می کند. مدیریت سوانح به طور سنتی بر جنبه های فنی و کالبدی واکنش به بحران ها تمرکز دارد، در حالی که مدیریت تاب آوری اجتماعی به ظرفیت های جامعه برای همبستگی، حمایت روانی و توانمندسازی افراد برای غلبه بر مشکلات می پردازد. ادغام این دو رویکرد به معنای آن است که برنامه های مدیریت بحران باید علاوه بر ابعاد فیزیکی، به ابعاد انسانی و اجتماعی نیز توجه ویژه داشته باشند. تاب آوری شهری بدون یک جامعه تاب آور، ناکامل خواهد بود.

مدل های سنجش تاب آوری در راستای مدیریت تاب آوری

برای مدیریت مؤثر تاب آوری، نیاز به ابزارهایی برای سنجش و ارزیابی وضعیت فعلی و پیشرفت های آینده است. کتاب به معرفی مدل های مختلف سنجش تاب آوری می پردازد که هر یک از زوایای متفاوتی به این مفهوم نگاه می کنند و کاربردهای خاص خود را در تصمیم گیری ها دارند:

• مدل خطی – زمانی: این مدل بر مراحل زمانی تاب آوری، از وقوع بحران تا بازگشت به وضعیت عادی یا بهتر، تمرکز دارد و ابعاد تغییرات را در طول زمان تحلیل می کند.
• مدل چرخ دنده ای: تاب آوری را به عنوان یک سیستم پیچیده با اجزای متعددی در نظر می گیرد که هر یک مانند چرخ دنده های یک مکانیزم، بر دیگری تأثیر می گذارند و باید با هم هماهنگ عمل کنند.
• مدل درخت و تاب آوری: رویکردی سلسله مراتبی دارد که تاب آوری را به شاخه ها و برگ های مختلف (ابعاد و شاخص ها) تقسیم می کند و ارتباط آن ها با ریشه ها (عوامل بنیادین) را بررسی می کند.
• مدل مکانی تاب آوری: بر بعد فضایی تاب آوری تأکید دارد و چگونگی توزیع ظرفیت ها و آسیب پذیری ها را در نقاط مختلف شهر تحلیل می کند.
• مدل توبین: یکی از مدل های معروف که تاب آوری را در ابعاد مختلف ارزیابی می کند و چارچوبی برای سنجش کمی و کیفی آن ارائه می دهد.

استفاده از این مدل ها به مدیران کمک می کند تا با دیدی جامع تر، وضعیت تاب آوری شهر را ارزیابی کرده و برنامه های عملیاتی خود را بر اساس داده ها و تحلیل های دقیق تدوین کنند.

نقش شهرداری ها و شوراهای اسلامی شهر در تاب آوری شهری

شهرداری ها و شوراهای اسلامی شهر به عنوان نهادهای اصلی مدیریت محلی، نقشی بی بدیل در ارتقاء تاب آوری شهری ایفا می کنند. مسئولیت ها و اقدامات آن ها شامل موارد زیر است:

• تصویب قوانین و مقررات: وضع کدهای ساختمانی مقاوم، ضوابط کاربری اراضی و طرح های جامع با رویکرد تاب آوری.
• سرمایه گذاری در زیرساخت ها: تأمین مالی و اجرای پروژه های مقاوم سازی و توسعه زیرساخت های حیاتی.
• مدیریت اضطراری: تشکیل ستادهای بحران، ایجاد سیستم های هشدار سریع و برنامه ریزی برای واکنش و امدادرسانی.
• آموزش و آگاهی سازی: اجرای برنامه های آموزشی برای شهروندان و کارمندان شهرداری.
• همکاری با سایر نهادها: ایجاد هماهنگی و هم افزایی با سازمان های دولتی، بخش خصوصی و نهادهای مدنی.
• توسعه پایدار: گنجاندن ملاحظات زیست محیطی و اجتماعی در تمامی تصمیم گیری ها.

زینالی تأکید می کند که بدون تعهد و اقدام فعالانه این نهادها، دستیابی به یک شهر تاب آور ممکن نخواهد بود. چالش ها در این مسیر، شامل محدودیت منابع مالی، ضعف های قانونی و اداری، و کمبود نیروی انسانی متخصص است که باید با برنامه ریزی دقیق و اراده سیاسی حل شوند.

نتیجه گیری: چشم انداز آینده و توصیه های کلیدی کتاب

کتاب تاب آوری و مدیریت شهری سلیمان زینالی، تلاشی ارزشمند برای روشن ساختن ابعاد پیچیده تاب آوری و ارائه راهکارهایی عملی برای مدیران و برنامه ریزان شهری است. این اثر با جمع آوری و تحلیل مفاهیم بنیادین، رویکردها، مدل ها و تجربیات جهانی، یک منبع جامع و کاربردی در حوزه تاب آوری شهری محسوب می شود.

مهم ترین آموزه های این کتاب بر این حقیقت تأکید دارند که تاب آوری شهری، تنها یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت حیاتی برای بقا و شکوفایی شهرها در مواجهه با چالش های گوناگون قرن حاضر است. این مفهوم فراتر از صرفاً مقاومت در برابر بلایا، شامل ظرفیت یادگیری، سازگاری و تحول مثبت است. شهر تاب آور، شهری است که می تواند از آسیب ها درس بگیرد، خود را بازسازی کند و حتی قوی تر از قبل ظاهر شود. ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی، کالبدی-زیرساختی و نهادی تاب آوری باید به صورت یکپارچه و هم افزا مورد توجه قرار گیرند.

توصیه های نهایی سلیمان زینالی برای سیاست گذاران و برنامه ریزان شهری بر محورهای زیر استوار است:

• رویکرد جامع نگر: تاب آوری باید در تمامی سطوح برنامه ریزی و مدیریت شهری، از سیاست های کلان تا پروژه های محلی، ادغام شود.
• سرمایه گذاری در پیشگیری و آمادگی: تخصیص منابع کافی برای مقاوم سازی زیرساخت ها، توسعه سیستم های هشدار سریع و آموزش عمومی، به مراتب مؤثرتر و کم هزینه تر از واکنش صرف به بحران ها است.
• تقویت حکمرانی شهری: بهبود هماهنگی بین نهادها، افزایش شفافیت و پاسخگویی و ایجاد فرصت های مشارکت برای شهروندان ضروری است.
• توسعه سرمایه اجتماعی: ایجاد اعتماد، همبستگی و شبکه های حمایتی در جامعه، یک دارایی بی نظیر برای افزایش تاب آوری اجتماعی است.
• انطباق و نوآوری: شهرها باید قابلیت انطباق با تغییرات اقلیمی و سایر تهدیدات نوظهور را داشته باشند و از فناوری های جدید برای افزایش مقاومت خود بهره ببرند.

در نهایت، این کتاب فراخوانی برای اقدام است. ساخت شهرهای تاب آور نیازمند تعهد بلندمدت، همکاری بین بخشی و مشارکت فعال تمامی ذینفعان است. با پیروی از اصول و رهنمودهای ارائه شده در خلاصه کتاب تاب آوری و مدیریت شهری (نویسنده سلیمان زینالی)، می توانیم چشم انداز شهرهایی مقاوم تر، پایدارتر و امن تر را برای نسل های آینده محقق سازیم. این رویکرد نه تنها به حفظ جان و مال شهروندان کمک می کند، بلکه به ارتقاء کیفیت زندگی و توسعه پایدار شهری در بلندمدت منجر خواهد شد.