خلاصه کتاب آزادی به روایت استاد مطهری ( نویسنده محمد کوکب )

مفهوم آزادی در اندیشه شهید مطهری، برخلاف برداشت های رایج غربی، نه به معنای رهایی مطلق، بلکه رهایی برای رشد، تعالی و کمال انسان است. کتاب «آزادی به روایت استاد مطهری» به قلم محمد کوکب، تلاشی است جامع برای گردآوری و تحلیل دیدگاه های پراکنده این متفکر برجسته در آثار مختلفش، با هدف تبیین این مفهوم عمیق و اصیل اسلامی که انسان را از قید هوای نفس آزاد می کند تا به سعادت حقیقی دست یابد و در جامعه نیز مسیر رشد دیگران را هموار سازد.

در جهان پرچالش امروز، که مفهوم آزادی از زوایای گوناگون و گاه متناقض تعریف می شود، بازخوانی این مفهوم از منظر اندیشمندی چون شهید مطهری اهمیت ویژه ای پیدا می کند. این کتاب، گامی ارزشمند در جهت معرفی نگاه اسلام به مقوله آزادی است؛ نگاهی که با تکیه بر مبانی قرآنی و سنت نبوی، چارچوبی متفاوت و البته کامل تر از مکاتب غربی برای فهم و تحقق آزادی ارائه می دهد. کوکب با تحلیل دقیق آثار مطهری، ابعاد مختلف آزادی اعم از معنوی و اجتماعی را روشن ساخته و ارتباط تنگاتنگ آنها با یکدیگر را تبیین می کند. این محتوا به گونه ای طراحی شده است که خواننده حتی بدون مطالعه کامل کتاب، به درک عمیقی از محتوای اصلی و پیام های کلیدی آن دست یابد و با اصالت اندیشه شهید مطهری در زمینه آزادی آشنا شود.

مبانی فلسفی و تعریف جامع آزادی در اندیشه مطهری

برای درک عمیق مفهوم آزادی از دیدگاه استاد مطهری، لازم است ابتدا به مبانی فلسفی و تعاریف پایه ای که ایشان ارائه می دهند، بپردازیم. مطهری با نگاهی متفاوت به آزادی، آن را نه یک مفهوم سطحی و صرفاً اجتماعی، بلکه ریشه دار در عمق وجود انسان و هستی می داند.

آزادی چیست؟ رهایی یا رشد؟

استاد مطهری، آزادی را صرفاً به معنای رهایی از قید و بندهای بیرونی نمی دانند. از دیدگاه ایشان، آزادی در هسته خود به معنای «رفع موانع برای رشد، تعالی و کمال انسان» است. این تعریف، رویکردی پویا و هدفمند به آزادی می بخشد که آن را از رهایی بی قید و شرط متمایز می کند. رهایی، در نگاه مطهری، تنها یک گام اولیه است؛ هدف نهایی، دستیابی به کمال و رسیدن به انسانیت واقعی است.

محمد کوکب در تبیین دیدگاه مطهری می گوید: «آزادی در اسلام یعنی انسان رها شده، در حالی که آزادی در غرب به معنای حیوانیت رها شده است.»

این جمله به خوبی جوهر تفاوت میان نگاه اسلامی و غربی به آزادی را نشان می دهد. در نگاه اسلامی، آزادی به انسان امکان می دهد تا به پتانسیل های الهی و استعدادهای درونی خود دست یابد، در حالی که در برداشت های لیبرالی، ممکن است به معنای آزاد بودن برای هر نوع عملی، حتی آنچه که به سقوط و انحطاط انسان منجر می شود، تلقی گردد.

ریشه های آزادی و مبانی آن

خاستگاه آزادی در اندیشه مطهری، عمیقاً در متن کتاب و سنت اسلامی ریشه دارد. این مفهوم در ارتباط تنگاتنگ با مفاهیم بنیادی دیگری چون «حق»، «تکلیف» و «عدالت» تعریف می شود. آزادی، حقی است که خداوند به انسان بخشیده و همزمان، تکلیف رشد و کمال را بر دوش او نهاده است. عدالت نیز بستر تحقق این حق و تکلیف را فراهم می کند.

مبنای اصلی آزادی، وجود «اختیار و اراده» در انسان است. اگر انسان مختار نبود، مفهوم آزادی معنا نداشت. انسان موجودی است که توانایی انتخاب و تصمیم گیری دارد و همین اختیار، او را از سایر موجودات متمایز می سازد. استاد مطهری همچنین به «انسان دو بعدی» اشاره می کند؛ انسانی که دارای روح و جسم است. آزادی نه تنها باید جسم او را از قید و بندها رها کند، بلکه مهم تر از آن، روح او را از اسارت شهوات و امیال نفسانی آزاد سازد.

به اختصار، مطهری به «آزادی فلسفی» نیز می پردازد و نسبت اختیار انسان با قضا و قدر الهی را تبیین می کند. از دیدگاه ایشان، قضا و قدر، نافی اختیار انسان نیست، بلکه بستر و چهارچوبی است که در آن، اختیار و اراده انسان معنا پیدا می کند و به او توانایی انتخاب مسیرهای مختلف رشد و کمال را می دهد.

اقسام آزادی و ارتباط متقابل آن ها

شهید مطهری، آزادی را در دو بعد اصلی معنوی و اجتماعی مورد بررسی قرار می دهد و تأکید می کند که این دو بعد نه تنها از یکدیگر جدا نیستند، بلکه ارتباطی متقابل و حیاتی با هم دارند.

آزادی معنوی (آزادی از درون)

آزادی معنوی، از بنیادی ترین و مهم ترین اقسام آزادی در اندیشه مطهری است. این آزادی به معنای رهایی از «قید خوددانی، هوی و هوس، و امیال نفسانی» است. انسان زمانی حقیقتاً آزاد است که بتواند بر نفس خود مسلط شود، از بندگی شهوات و زیاده خواهی ها رهایی یابد و تحت فرمان عقل و اراده خود عمل کند. این مفهوم در ادبیات دینی مترادف با «تزکیه نفس» و «تقوا» است؛ یعنی پالایش روح و حرکت به سوی پاکی و پرهیزگاری.

استاد مطهری تأکید می کنند که آزادی معنوی، شرط بنیادین برای تحقق آزادی اجتماعی پایدار است. به این معنا که اگر افراد درونی آزاد نباشند و اسیر نفسانیات خود بمانند، نمی توانند در جامعه، آزادی واقعی را برای خود و دیگران رقم بزنند. جامعه ای که افرادش از درون آزاد نشده باشند، دائماً با مشکلات خودخواهی، ظلم و بی عدالتی روبرو خواهد بود، حتی اگر قوانین ظاهری آزادی را تضمین کرده باشند.

استاد مطهری در تبیین تفاوت رویکردها، اقدام حضرت ابراهیم (ع) در بت شکنی را از دیدگاه انسانی کاری صواب می دانند که منشأ تفکر و خودآگاهی مردم شد، در حالی که تسامح کوروش در باب معابد بابل، اگرچه از نظر سیاسی درست تلقی می شود، اما از لحاظ انسانی واجد همان عمق و تاثیر بت شکنی ابراهیمی نیست.

این مثال تاریخی به خوبی نشان می دهد که آزادی معنوی، یعنی رهایی از بندگی بت های درونی و بیرونی، چگونه می تواند به بیداری فکری و حرکت به سوی کمال منجر شود.

آزادی اجتماعی (آزادی در جامعه)

آزادی اجتماعی، به معنای «عدم ایجاد مانع برای رشد و کمال دیگران در بستر جامعه» تعریف می شود. این آزادی، تضمین کننده این است که هیچ فرد یا گروهی نتواند مانع پیشرفت و توسعه استعدادهای دیگران شود. این بعد از آزادی، نیازمند وضع قوانین عادلانه و بسترهای اجتماعی مناسب است.

اما چرا آزادی اجتماعی بدون آزادی معنوی پایدار نیست؟ مطهری در نقد جوامع غربی، با وجود تأکید بر احترام به آزادی های فردی، این نقیصه را مطرح می کند. ایشان معتقدند که اگر فرد درونی آزاد نباشد، یعنی از قید خودخواهی و منفعت طلبی رها نشده باشد، ممکن است از آزادی اجتماعی خود برای تضییع حقوق دیگران سوءاستفاده کند. در چنین شرایطی، آزادی اجتماعی به ابزاری برای استثمار و ستم تبدیل می شود و عدالت رخت بر می بندد. این همان قلمرو آزادی اراده است که حدود و ثغور آن بر پایه تعالیم اسلامی مشخص می شود و بر رعایت حقوق دیگران و مصلحت جمعی تأکید دارد.

آزادی در مواجهه با مفاهیم و چالش های اجتماعی-سیاسی

دیدگاه شهید مطهری درباره آزادی، صرفاً یک نظریه انتزاعی نیست، بلکه در مواجهه با مفاهیم و چالش های عینی اجتماعی-سیاسی، جلوه ای کاربردی و عملی پیدا می کند. ایشان ارتباط آزادی را با فریضه های دینی و مسائل روز جامعه به دقت تحلیل می کنند.

امر به معروف و نهی از منکر؛ ابزاری برای آزادی

فریضه «امر به معروف و نهی از منکر» یکی از مهمترین آموزه های اسلامی است که گاه با مفهوم آزادی در تضاد پنداشته می شود. اما استاد مطهری به روشنی تبیین می کنند که این فریضه نه تنها منافاتی با آزادی ندارد، بلکه ابزار اصلی تحقق آزادی حقیقی در جامعه است. امر به معروف و نهی از منکر، در واقع تلاش برای «رفع موانع رشد» از مسیر فرد و جامعه است. وقتی عملی معروف (نیک) شناخته می شود، انجام آن به رشد و تعالی کمک می کند و نهی از منکر (بد) نیز از سقوط و انحراف جلوگیری می نماید. از این رو، این فریضه نه تنها محدودیت آفرین نیست، بلکه راه را برای آزادی واقعی و شکوفایی انسان ها هموار می سازد.

جهاد آزادی بخش و انقلاب اسلامی

نقش «جهاد» در اندیشه مطهری، تنها محدود به مبارزه نظامی نیست. جهاد، در معنای وسیع تر خود، به معنای از میان برداشتن موانع بیرونی و مقابله با استکبار و ستم است. این جهاد، آزادی بخش است زیرا هدف آن، رهایی انسان ها از قید و بندهای ظلم و استبداد و فراهم آوردن بستر مناسب برای رشد و کمال آنان است. این نگاه به جهاد، آن را از تعاریف صرفاً نظامی یا خشونت طلبانه متمایز می کند و به آن ابعادی انسانی و رهایی بخش می بخشد.

شهید مطهری، تحقق آزادی را در بستر «انقلاب اسلامی» نیز مورد بررسی قرار می دهند. ایشان انقلاب اسلامی را نه تنها یک حرکت سیاسی، بلکه یک جهاد بزرگ آزادی بخش می دانند که هدف آن، رهایی جامعه از قید و بندهای استبداد داخلی و سلطه خارجی و فراهم آوردن زمینه ای برای تحقق آزادی معنوی و اجتماعی بر مبنای ارزش های اسلامی بود.

زن، حجاب و آزادی از دیدگاه مطهری

مسئله «زن و آزادی» یکی از چالش برانگیزترین مباحث در دوران معاصر است. استاد مطهری، جایگاه و حقوق زن را از دیدگاه اسلام تبیین می کنند و آن را با نگاه غربی مقایسه می نمایند. از نظر ایشان، اسلام نه تنها آزادی زن را نفی نمی کند، بلکه با تأکید بر کرامت و حقوق واقعی او، آزادی ای اصیل تر و متناسب با فطرت انسانی برایش به ارمغان می آورد.

به عنوان مثال، مفهوم «حجاب» که گاه به عنوان محدودکننده آزادی زن تلقی می شود، از دید مطهری، نه تنها مانع آزادی نیست، بلکه ابزاری برای حفظ ارزش و کرامت زن و رهایی او از نگاه کالایی است. حجاب، زمینه ای را فراهم می آورد تا زن بتواند با آرامش و امنیت بیشتری در اجتماع حضور یابد و به رشد و کمال خود بپردازد، بدون آنکه اسیر نگاه های سطحی و امیال زودگذر شود. این نگاه، آزادی را در گرو مسئولیت پذیری و حفظ حریم ها می داند.

پاسخ به شبهات رایج پیرامون آزادی

استاد مطهری به برخی شبهات رایج در زمینه آزادی پاسخ می دهند که دو مورد از آن ها اهمیت بیشتری دارد:

1. شبهه استقبال از بزرگان: این شبهه مطرح می شود که منع امام علی (ع) از استقبال مردم در سفر به شهر انبار، با استقبال از بزرگان در دوران ما تفاوت دارد. مطهری تفاوت را در «انگیزه» و «بازتاب» می دانند. استقبال مردم در آن زمان غالباً از روی ترس و طمع بود و باعث تحقیر مردم و غرور حاکم می شد، اما در دوران ما، اگر استقبال از روی ارادت خالصانه و با هدف تقویت همدلی باشد، نه تنها مذموم نیست، بلکه می تواند عامل همبستگی اجتماعی باشد.
2. شبهه وجود آزادی اجتماعی در غرب بدون آزادی معنوی: برخی ادعا می کنند که در جوامع غربی، با وجود نبود آزادی معنوی (به معنای اسلامی)، آزادی اجتماعی و رعایت مقررات اجتماعی به نحو احسن برقرار است. مطهری در پاسخ به این شبهه سه نکته مهم را بیان می کنند:
   • اولاً، بخش عمده ای از این رعایت قوانین ناشی از وجود «اهرم های قانونی» و ضمانت های اجرایی سخت گیرانه است، نه خودسازی و تقوای درونی.
   • دوماً، مردم به دلیل «منافع متقابل» و حفظ نظم اجتماعی که به نفع همه است، حقوق یکدیگر را رعایت می کنند.
   • سوماً، آزادی اجتماعی به معنای عدم ایجاد مانع برای رشد «کل عالمیان» است، نه فقط مردم یک شهر یا کشور. بسیاری از کشورهای غربی ممکن است در داخل مرزهای خود به حقوق شهروندان احترام بگذارند، اما در تعاملات جهانی و سیاست های استعماری خود، موانع بزرگی بر سر راه رشد و توسعه دیگر ملت ها ایجاد کنند. بنابراین، رعایت قانون در غرب به معنای تحقق آزادی اجتماعی به مفهوم کامل اسلامی آن نیست.

لوازم و مکمل های حرکت به سوی آزادی حقیقی

در اندیشه استاد مطهری، دستیابی به آزادی حقیقی فراتر از رفع موانع بیرونی است و نیازمند یک سلسله اعمال و سلوک درونی و بیرونی است که مکمل یکدیگرند. این بخش به تفصیل به عبادت، دعا، توبه، هجرت و جهاد به عنوان لوازم اساسی این حرکت می پردازد.

نقش عبودیت، دعا و تقوا در خودسازی

عبادت و دعا، دو رکن اصلی در مسیر آزادی معنوی و خودسازی انسان هستند. مطهری تأکید می کند که «نماز حقیقی» که با شرایط و آداب صحیح صورت پذیرد، دارای خاصیتی شگرف است. آیه شریفه «إنَّ الصَّلَواةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ» به وضوح بیانگر این خاصیت است؛ یعنی نماز، انسان را از زشتی ها و منکرات بازمی دارد. این بدان معناست که محال است کسی نماز درست و مقبول بخواند، اما دروغگو باشد یا دلش به سوی غیبت کشیده شود. نماز، انسان را به خدا نزدیک کرده و این تقرب، موجب تسلط بر نفس می شود.

امام صادق (ع) در «مصباح الشریعه» می فرمایند: «یا فضیل، العبودیة جوهرة کنها الربوبیة» به این معنا که عبودیت (بندگی)، گوهری است که ظاهرش بندگی است و باطن و نهایت آن، ربوبیت (صاحب اختیار بودن و تسلط). ربوبیت در اینجا به معنای خدایی کردن نیست، بلکه به معنای قدرت و تسلط یافتن انسان بر خویش و حتی بر طبیعت است. این تسلط مراحل گوناگونی دارد:

1. تسلط بر نفس: اولین اثر عبادت و اولین درجه ربوبیت، کنترل نفس است. مسلمان باید مالک نفس خود باشد؛ بر پاهایش، شکمش، عصبانیتش، زبانش و اراده اش مسلط باشد. انسانی که به خدا نزدیک می شود، بر خود تسلط پیدا می کند.
2. تسلط بر خیال و خاطرات نفس: تمرکز نداشتن در کارها، به دلیل عدم تسلط بر قوه خیال است. عبادت صحیح، با حضور قلب، به انسان کمک می کند تا بر افکار پراکنده خود مسلط شود. «لا صلاة الا بحضور القلب» به همین نکته اشاره دارد.
3. بی نیاز شدن روح از بدن: در مراحل پیشرفته تر تقرب به خدا، روح انسان به جایی می رسد که با وجود نیاز بدن به روح، خود روح از بدن بی نیاز می شود. این همان موت ارادی است که شخص زنده است، اما توانایی جدایی روح از بدن را دارد.
4. قدرت تصرف در بدن: انسانی که به این درجه از عبودیت می رسد، ممکن است قدرت یابد تا برای مدتی حرکت قلبش را متوقف کند بدون آنکه بمیرد، یا با همین بدن طی الارض نماید.
5. قدرت تصرف در دنیای بیرون (تصرف در تکوین): این مرحله بالاترین درجه است که در آن، فرد قادر به تصرف در خلقت می شود؛ مانند تبدیل چوب به اژدها یا احضار تخت بلقیس. البته مطهری تأکید می کند که هدف از عبودیت نباید رسیدن به این قدرت ها باشد، بلکه این ها پاداش هایی هستند که در کنار بندگی حقیقی عطا می شوند.

«تقوا» به معنای خود نگهداری و تسلط بر نفس است. تقوای الهی انسان را از محرمات حفظ می کند و خوف خدا را در دل او جای می دهد. روزه، یکی از مهمترین عباداتی است که اثر مستقیم آن، ایجاد تقوا و تسلط بر نفس است. «یا ایُّها الَّذینَ آمنوا کُتِبَ عَلیکُم الصِّیام … لَعلَّکُم تَتّقون». علامت قبولی روزه، همین تسلط بر نفس است.

معنای «قربة الی الله» از دید مطهری، قرب وجودی یا حقیقی است؛ یعنی با افزایش کمالات انسانی (علم، ایمان، بصیرت، قدرت) به کمال مطلق الهی نزدیک تر شویم. تکالیف در اسلام، چه فردی (مانند نماز که اصل در آن جماعت است) و چه اجتماعی (مانند راهپیمایی که بدون اخلاص ارزشی ندارد)، همه هدفشان رشد و حرکت انسان به سوی کمال است. خودسازی رتبتاً بر دیگرسازی تقدم دارد، اما در عمل این دو جدایی ناپذیرند.

توبه؛ انقلاب درونی و بازگشت به مسیر کمال

«توبه» اولین قدم برای ورود به مسیر عبودیت و حرکت به سوی کمال است. ماهیت توبه، یک «انقلاب درونی» در راستای تعالی، رشد و حرکت است، نه صرفاً گفتن «استغفرالله ربی و اتوب الیه». انسان در مسیر کمال ممکن است دچار انحراف، سکون یا پسرفت شود و توبه به معنای بازگشت از هر سه مورد است.

مبنای توبه بر سه اصل استوار است: اختیار و اراده، حرکت، و دو بعدی بودن انسان (انسانیت و حیوانیت). توبه، انقلاب مقامات عالیه انسانی علیه مقامات دانی است؛ یعنی قیام انسان علیه نفس اماره خود. اگر عناصر مقدس وجود انسان کاملاً از کار بیفتد، انسان توفیق توبه را از دست می دهد.

توبه انواع مختلفی دارد:

1. توبه عوام: بازگشت از معصیت به طاعت.
2. توبه خواص: بازگشت از ترک اولی (یعنی کم شدن سرعت سیر به سوی کمال) به اولی. مثلاً ناامیدی از هدایت مردم، ترک اولی است.
3. توبه اخص: بازگشت از جهت عدم توان در ادای حق بندگی و احساس قصور در برابر عظمت الهی.

شرایط تحقق توبه شامل دو رکن اصلی است: «پشیمانی» از گذشته و «عزم» بر عدم بازگشت به گناه. علاوه بر این، شرایط قبولی توبه شامل «حق الله» (مانند قضا کردن نماز و روزه) و «حق الناس» (مانند جبران ظلم و طلب حلالیت) است. شرایط کمال توبه نیز شامل آب شدن گوشت حرام خوری و کشیدن سختی عبادت می شود.

زمان توبه، تا قبل از مرگ و لحظه «معاینه» است. در لحظه معاینه که انسان خود را گرفتار چنگال مرگ می بیند، توبه پذیرفته نیست، نه به این دلیل که توبه نیست، بلکه به دلیل اینکه در آن لحظه وجدان منقلب نشده و قیامی درونی صورت نگرفته، بلکه از روی اضطرار اظهار تسلیم می کند.

هجرت و جهاد؛ دو ستون برای حفظ و ارتقای ایمان

اسلام، رشد انسان را اصلی اساسی می داند و چون دینی واقع گراست، می داند که انسان با موانع روبرو خواهد شد. از این رو، اسلام تسلیم ارادی در برابر مانع را نمی پذیرد و دو پایه اصلی برای مقابله با موانع رشد معرفی می کند: «هجرت» و «جهاد».

هجرت در معنای دینی، «جدا شدن از خانه و زندگی و رفتن به مکانی دیگر برای نجات ایمان» است. این زمانی است که محیط و شرایط اطراف، مانع حفظ ایمان و رشد معنوی انسان می شود و چاره ای جز ترک آن محیط نیست. آیه شریفه «وَمَن يَخْرُجْ مِن بَيْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ» (نسا، آیه ۱۰۰) بر اهمیت هجرت برای حفظ ایمان تأکید دارد.

جهاد نیز در معنای دینی، «مبارزه و درگیری با موانع رشد برای نجات ایمان» است. این مبارزه هم می تواند درونی باشد (جهاد اکبر، مبارزه با نفس) و هم بیرونی (جهاد اصغر، مبارزه با دشمنان بیرونی). حدی از جهاد درونی، برای انجام جهاد بیرونی ضروری است. در اسلام، اصالت با جهاد است؛ یعنی ابتدا باید با موانع جنگید و آنها را از میان برداشت. اگر شرایط جهاد فراهم نبود یا امکان پیروزی وجود نداشت، آنگاه هجرت به عنوان راه حل دوم برای حفظ ایمان مطرح می شود. اسلام می داند که موانع، اگر امروز بالفعل نباشند، بالقوه وجود دارند و حتی اگر دور زده شوند، دوباره سر بر خواهند آورد؛ این نکته، ضرورت آمادگی همه جانبه برای برخورد با مانع را اثبات می کند.

نتیجه گیری

کتاب «آزادی به روایت استاد مطهری» اثر محمد کوکب، با جمع آوری و تحلیل دقیق دیدگاه های شهید مطهری، تصویری جامع و اصیل از مفهوم آزادی ارائه می دهد که محوریت آن، «رشد و کمال انسان» است. این دیدگاه، آزادی را نه به معنای رهایی بی قید و شرط یا صرفاً رفع موانع بیرونی، بلکه به مثابه یک مسیر تعالی بخش می بیند که انسان را از قیدهای نفسانی و اجتماعی می رهاند تا به غایت مطلوب خلقت خود برسد.

تمایز اساسی این نگاه با رویکردهای لیبرالی غربی در همین نقطه نهفته است؛ در حالی که آزادی غربی ممکن است به «حیوانیت رها شده» تعبیر شود، آزادی اسلامی، «انسانیت رها شده» را هدف قرار می دهد. استاد مطهری با تبیین دقیق اقسام آزادی، یعنی آزادی معنوی (رهایی از درون) و آزادی اجتماعی (رهایی در جامعه)، ارتباط تنگاتنگ و حیاتی این دو را برجسته می سازد. ایشان نشان می دهند که بدون آزادی معنوی و تسلط بر نفس، آزادی اجتماعی پایدار نخواهد بود و به ابزاری برای ستم و منفعت طلبی تبدیل می شود.

جامعیت اندیشه مطهری در تبیین آزادی با در نظر گرفتن ابعاد فردی، اجتماعی، معنوی و سیاسی، از جمله جایگاه زن و حجاب، اهمیت فریضه امر به معروف و نهی از منکر، و نقش جهاد آزادی بخش و انقلاب اسلامی، این اثر را به منبعی ارزشمند برای تمامی علاقه مندان به فهم عمیق مفاهیم اسلامی بدل کرده است. همچنین، تحلیل ایشان از لوازم مکمل آزادی حقیقی، از جمله عبودیت، دعا، توبه، هجرت و جهاد، مسیر عملی دستیابی به این هدف والا را روشن می سازد. مطالعه این کتاب و دیگر آثار شهید مطهری، فرصتی است برای تفکر عمیق تر در مفاهیم اسلامی و یافتن پاسخ هایی متین و مستدل به چالش های فکری روز که می تواند راهگشای جامعه به سوی تعالی و سعادت باشد.