قلعه الموت قزوین: تاریخ، حسن صباح و راهنمای بازدید

قلعه الموت نامی که با تاریخ پرفراز و نشیب ایران گره خورده است؛ دژی استوار بر فراز صخره ای صعب العبور که قرن ها رازهای بسیاری را در دل خود پنهان کرده. اگر به دنبال کشف اسرار یکی از معروف ترین قلاع تاریخی ایران هستید و می خواهید بدانید این بنای شگفت انگیز چگونه در دل کوه جای گرفته و چه داستان هایی از سر گذرانده این محتوا راهنمای جامعی برای شما خواهد بود.

موقعیت قلعه الموت

موقعیت جغرافیایی قلعه الموت

قلعه تاریخی الموت در منطقه الموت استان قزوین واقع شده است. این دژ در شمال شرقی روستای گازرخان قرار دارد و فاصله آن از شهر قزوین حدود ۱۰۵ کیلومتر است. موقعیت منحصر به فرد قلعه بر فراز صخره ای بلند دسترسی به آن را بسیار دشوار می سازد. این صخره حدود ۲۱۶۳ متر از سطح دریا ارتفاع دارد و بلندی آن از زمین های اطراف به ۲۰۰ متر می رسد.

گستره دژ الموت حدود ۲۰ هزار متر مربع است و بر اساس توصیفات به شکل شتری خوابیده به نظر می رسد. صخره های اطراف قلعه با شیب های تند و پرتگاه های عمیق بخشی طبیعی از استحکامات دفاعی آن را تشکیل می دهند. این کوهستان از نرمه گردن آغاز شده و به سمت غرب امتداد می یابد. صخره ها عموماً به رنگ سرخ و خاکستری دیده می شوند و در جهت شمال شرقی به جنوب غربی کشیده اند.

دسترسی به قلعه الموت

دسترسی به قلعه الموت به دلیل موقعیت کوهستانی آن نیازمند پیمایش مسیر نسبتاً دشواری است. تنها راه ورودی به قلعه در انتهای ضلع شمال شرقی آن قرار دارد. این مسیر ورودی در مقایسه با سایر جهات که توسط پرتگاه های عمیق احاطه شده اند تنها نقطه قابل دسترسی محسوب می شود.

کوه هودکان در فاصله نسبتاً دوری بر این مسیر مشرف است. راه اصلی ورود به قلعه از پایین برج شرقی آغاز شده و از طریق تونلی که در دل سنگ حفر شده به داخل دژ منتهی می شود. این مسیر دسترسی به خوبی توسط استحکامات دفاعی محافظت می شده است.

تاریخچه قلعه الموت

ساخت قلعه الموت و تعبیر نام آن

تاریخ دقیق ساخت قلعه الموت مورد بحث است اما برخی منابع مانند کتاب نزهة القلوب حمدالله مستوفی بنای آن را به سال ۲۴۶ هجری قمری (حدود ۸۶۵ میلادی) و دوران خلافت متوکل عباسی نسبت می دهند و داعی الی الحق حسن بن زید را بانی آن معرفی می کنند. نام «الموت» نیز تعابیر مختلفی دارد؛ یکی از رایج ترین آن ها «آشیانه عقاب» است که به موقعیت مرتفع و دست نیافتنی آن اشاره دارد.

قلعه از همان ابتدا با اهداف نظامی و دفاعی ساخته شده بود به همین دلیل از نظر استراتژیک اهمیت بالایی داشت. موقعیت آن بر فراز صخره ای بلند و در منطقه ای کوهستانی آن را به دژی مستحکم تبدیل کرده بود که تسخیر آن برای مهاجمان بسیار دشوار بود.

تاریخچه قلعه الموت پیش از حمله مغول

اوج شهرت قلعه الموت مربوط به دوران تسلط اسماعیلیان نزاری بر آن است. پیش از آن قلعه تحت کنترل فرمانروایان محلی بود. در سال ۴۸۳ هجری قمری (۱۰۹۰ میلادی) حسن صباح بنیان گذار دولت اسماعیلیان نزاری با تدبیری خاص قلعه را به دست گرفت.

پس از تسخیر قلعه الموت به پایگاه اصلی و مرکز فرماندهی اسماعیلیان در ایران تبدیل شد. حسن صباح و جانشینانش استحکامات قلعه را توسعه دادند انبارهای عظیمی برای آذوقه و تدارکات ایجاد کردند و سیستم آبیاری مزارع اطراف را بهبود بخشیدند تا قلعه در برابر محاصره های طولانی مقاوم باشد. این دوره شاهد درگیری های متعددی میان اسماعیلیان و سلجوقیان بود که قلعه الموت در برابر حملات آن ها مقاومت کرد.

تاریخچه قلعه الموت پس از حمله مغول تا کنون

دوران شکوه قلعه الموت در سال ۶۵۴ هجری قمری با حمله هلاکوخان مغول به پایان رسید. هلاکوخان پس از تسخیر قلعه دستور به ویرانی و آتش کشیدن آن داد. بسیاری از بناها و همچنین کتابخانه ارزشمند قلعه در این حمله نابود شدند هرچند عطاملک جوینی توانست بخشی از کتاب ها را نجات دهد.

پس از ویرانی قلعه الموت برای مدتی به عنوان تبعیدگاه و زندان مورد استفاده قرار گرفت. کالبد اصلی قلعه تا حدود سال ۱۰۰۶ هجری قمری (دوره صفوی) نسبتاً سالم باقی مانده بود اما حفاری های غیرمجاز برای یافتن گنج در دوره قاجار آسیب های جدی به بقایای قلعه وارد کرد. امروزه بخش های زیادی از قلعه ویران شده اما بقایای آن همچنان یکی از مهم ترین آثار تاریخی ایران محسوب می شود و در سال ۱۳۸۱ به ثبت ملی رسیده است.

تسخیر قلعه الموت توسط حسن صباح

تسخیر قلعه الموت توسط حسن صباح در سال ۴۸۳ هجری قمری (۱۰۹۰ میلادی) یکی از رویدادهای مهم تاریخ این قلعه است. حسن صباح که به دنبال پایگاهی امن برای سازماندهی فعالیت های اسماعیلیان بود با اعزام داعیان خود به منطقه الموت به تدریج نفوذ خود را گسترش داد.

گفته می شود او قلعه را بدون درگیری نظامی و با پرداخت مبلغی به حاکم وقت آن مهدی علوی تصرف کرد. پس از آن حسن صباح به سرعت به تقویت استحکامات و منابع قلعه پرداخت و آن را به مرکز قدرتمند دولت اسماعیلی در ایران تبدیل کرد. او تا پایان عمر خود حدود ۳۵ سال در این قلعه اقامت داشت و امور دولت اسماعیلی را از آنجا هدایت می کرد.

حسن صباح که بود؟

حسن صباح (حدود ۴۴۵ – ۵۱۸ هجری قمری) یکی از شخصیت های پیچیده و تأثیرگذار تاریخ ایران در دوره سلجوقی است. او بنیان گذار دولت اسماعیلیان نزاری در ایران بود که به دلیل استفاده از شیوه های خاص مبارزه از جمله ترورهای سیاسی به «حشاشین» شهرت یافتند.

حسن صباح تحصیلات عمیقی در علوم مختلف داشت و پس از گرویدن به مذهب اسماعیلی به مصر سفر کرد و سپس به ایران بازگشت. او با استفاده از توانایی های سازماندهی و رهبری خود شبکه ای از پیروان وفادار را در مناطق مختلف ایران به ویژه در مناطق کوهستانی ایجاد کرد. قلعه الموت مهم ترین پایگاه او بود و او تا پایان عمر از آنجا به نشر عقاید و هدایت فعالیت های پیروانش می پرداخت.

معماری قلعه الموت

معماری قلعه الموت کاملاً تابع شرایط طبیعی صخره ای است که بر روی آن بنا شده. دژ به دو بخش اصلی غربی (جورقلا یا پیلاقلا) و شرقی تقسیم می شود. بخش غربی که مرتفع تر است احتمالاً محل اقامت حسن صباح و رهبران اسماعیلی بوده است. بخش شرقی نیز برای استقرار پاسداران و خانواده هایشان در نظر گرفته شده بود.

طول قلعه حدود ۱۲۰ متر و عرض آن بین ۱۰ تا ۳۵ متر متغیر است که این تفاوت عرض به دلیل شکل نامنظم صخره زیرین است. دیوارهای قلعه از سنگ و ملات گچ ساخته شده اند. در داخل صخره اتاق ها و فضاهای مختلفی برای نگهبانی و سکونت حفر شده است. تونل ورودی قلعه نیز نمونه ای از معماری دفاعی مبتنی بر شرایط طبیعی است.

مصالح مورد استفاده در ساخت قلعه الموت

در ساخت قلعه الموت از مصالح بومی و در دسترس استفاده شده است. عمده مصالح شامل سنگ هایی است که از کوه های اطراف استخراج شده اند. این سنگ ها با ملات گچ به هم متصل شده اند. در بخش هایی از بنا به خصوص در نمای دیوارها و برج ها از آجر نیز استفاده شده است.

آجرهای به کار رفته عموماً مربع شکل با ابعاد ۲۱x۲۱ سانتی متر و ضخامت ۵ سانتی متر هستند. برای استحکام بخشیدن به دیوارها و برج ها از کلاف های چوبی به صورت افقی در داخل کار استفاده می شده است. همچنین آثاری از کاشی و تن پوشه های سفالی (لوله های سفالی) به قطر ۱۰ سانتی متر برای انتقال آب در ویرانه های قلعه یافت شده است.

بخش های مختلف قلعه

قلعه الموت شامل بخش های متعددی است که هر کدام کاربری خاصی داشته اند. این بخش ها شامل برج های نگهبانی اتاق ها خندق ها میدانگاه آب انبارها و سازه های حفر شده در دل سنگ است. موقعیت قرارگیری این بخش ها بر اساس توپوگرافی صخره و نیازهای دفاعی و سکونتی تعیین شده است.

بقایای این بخش ها امروزه نشان دهنده وسعت و پیچیدگی ساختار قلعه در دوران اوج خود است. با وجود ویرانی های گسترده هنوز می توان بخش هایی از این سازه ها را مشاهده کرد و با کاربری آن ها آشنا شد.

برج های نگهبانی

قلعه الموت دارای برج های نگهبانی در گوشه های مختلف بوده که نقش حیاتی در دفاع از دژ ایفا می کرده اند. از برج های اصلی قلعه سه برج در گوشه های شمالی جنوبی و شرقی همچنان باقی مانده اند. برج گوشه شرقی نسبت به سایر برج ها سالم تر است و بخش هایی از آن همچنان پابرجاست.

این برج ها دید کاملی بر اطراف قلعه و مسیرهای دسترسی داشتند و امکان رصد تحرکات دشمن را فراهم می کردند. علاوه بر برج های اصلی آثاری از برج های کوچک تر نیز در فواصل میان برج های اصلی به خصوص در سمت ورودی قلعه دیده می شود که نشان دهنده لایه های متعدد دفاعی است.

اتاق ها

در داخل قلعه الموت اتاق ها و فضاهای متعددی برای سکونت فرماندهان سربازان و خانواده هایشان همچنین برای مقاصد اداری و انبارداری وجود داشته است. بسیاری از این اتاق ها در دل صخره حفر شده اند که نشان دهنده مهارت سازندگان قلعه در استفاده از محیط طبیعی است.

در بخش غربی قلعه (قلعه بالا) دو اتاق در دل سنگ کنده شده که یکی از آن ها دارای چاله آبی است که به طور طبیعی پر می شود. در بخش شرقی نیز اتاق های متعددی وجود داشته که امروزه بیشتر آن ها ویران شده اند. این اتاق ها با توجه به کاربری ابعاد و ساختار متفاوتی داشته اند.

خندق

برای افزایش امنیت قلعه و جلوگیری از نفوذ مهاجمان در دامنه هایی که امکان صعود وجود داشته خندق هایی حفر شده بود. در دامنه جنوبی کوه قلعه خندقی به طول تقریبی ۵۰ متر و عرض ۲ متر کنده شده بود که با آب پر می شد.

این خندق ها در کنار پرتگاه های طبیعی دسترسی به قلعه را تقریباً غیرممکن می کردند. در دامنه های دیگر نیز هرجا که نیاز به تقویت دفاع بود خندق هایی حفر شده و دیوارهای بالایی آن ها به صورت مورب ساخته شده بود تا امکان عبور را محدود کند.

میدانگاه

فضایی وسیع و هموار در میان دو بخش اصلی قلعه (قلعه بالا و پایین) وجود داشته که به عنوان میدانگاه یا حیاط مرکزی قلعه مورد استفاده قرار می گرفته است. این میدانگاه توسط دیواری از اطراف محصور شده بود و دو بخش قلعه را از هم جدا می کرد.

امروزه در این میدانگاه توده های زیادی از سنگ و خاک مشاهده می شود که بقایای ساختمان ها و بناهای متعددی است که در گذشته در این محل وجود داشته اند و بر اثر ویرانی از بین رفته اند. این فضا احتمالاً محل تجمع ساکنان قلعه یا انجام برخی فعالیت ها بوده است.

آب انبار

تأمین آب مورد نیاز جمعیت زیادی که در قلعه سکونت داشتند یکی از چالش های اصلی بوده است. سازندگان قلعه با مهارت خاصی اقدام به ساخت آب انبارهایی در دل سنگ کرده بودند. آب این آب انبارها از چشمه ای به نام کلدر که در دامنه کوه شمال قلعه قرار داشت تأمین می شد.

آب از طریق آب روهایی که در دل سنگ حفر شده بودند از چشمه به سمت آب انبارها هدایت می شد. این سیستم آبرسانی پیشرفته امکان مقاومت قلعه در برابر محاصره های طولانی را فراهم می کرد. بقایای این آب انبارها و کانال های آبرسانی هنوز در قلعه قابل مشاهده است.

بخش حفر دستی

بخش های قابل توجهی از قلعه الموت به صورت دستی در دل صخره حفر شده اند. این شامل اتاق های نگهبانی فضاهای سکونتی انبارهای آذوقه و همچنین تونل ورودی و کانال های آبرسانی است. این سازه های حفر شده نشان دهنده تلاش و مهارت فوق العاده سازندگان در استفاده از بستر سنگی کوه است.

حفر در دل سنگ نه تنها فضاهای مورد نیاز را ایجاد می کرد بلکه به استحکام و امنیت قلعه نیز می افزود زیرا این بخش ها در برابر حملات خارجی بسیار مقاوم بودند. انبارهای حفر شده در کوه برای نگهداری طولانی مدت مواد غذایی بدون فساد استفاده می شدند.

دماغه قلعه

قلعه الموت بر روی دماغه یا صخره ای بلند و برج گونه بنا شده است. این دماغه سنگی با دامنه های شیب دار و پرتگاه های عمیق موقعیت طبیعی بی نظیری برای ساخت یک دژ دفاعی فراهم کرده است. شکل کلی این دماغه است که فرم قلعه را تعیین کرده و دیوارهای آن به تبعیت از شکل صخره ساخته شده اند.

بلندی و شیب تند این دماغه صعود مهاجمان را بسیار دشوار یا غیرممکن می ساخت و عملاً قلعه را از اکثر جهات غیرقابل دسترسی می کرد. این ویژگی طبیعی مهم ترین عامل در تضمین امنیت و تسخیرناپذیری قلعه الموت بوده است.

امکانات دفاعی قلعه

موقعیت و ساختار دفاعی قلعه تضمین امنیت

مهم ترین امکان دفاعی قلعه الموت موقعیت جغرافیایی آن است. بنا شدن بر فراز صخره ای بلند با پرتگاه های عمیق در اطراف دسترسی به قلعه را بسیار محدود می کرد. تنها مسیر ورودی راهی باریک و صعب العبور بود که به راحتی قابل کنترل و دفاع بود.

علاوه بر موقعیت طبیعی ساختارهای دفاعی مانند برج های نگهبانی دیوارهای مستحکم خندق ها در نقاط آسیب پذیر و تونل ورودی حفر شده در سنگ لایه های دفاعی متعددی را ایجاد کرده بودند. سازه های حفر شده در دل سنگ نیز پناهگاه های امنی در برابر حملات فراهم می کردند. این ترکیب از ویژگی های طبیعی و معماری دفاعی قلعه الموت را به یکی از تسخیرناپذیرترین دژهای زمان خود تبدیل کرده بود.

سرنوشت قلعه الموت

ویرانی قلعه

سرنوشت نهایی قلعه الموت ویرانی بود. این اتفاق در سال ۶۵۴ هجری قمری و با حمله سپاهیان مغول به فرماندهی هلاکوخان رخ داد. پس از تسلیم شدن رکن الدین خورشاه آخرین حاکم اسماعیلی الموت هلاکوخان دستور به تخریب کامل قلعه داد.

بناهای قلعه به آتش کشیده و ویران شدند. این اقدام به منظور پایان دادن به قدرت اسماعیلیان و جلوگیری از مقاومت های بعدی صورت گرفت. اگرچه بخشی از کالبد قلعه تا قرن ها پابرجا ماند اما هرگز شکوه و اهمیت پیشین خود را بازنیافت و با گذشت زمان و همچنین آسیب های ناشی از حفاری ها به ویرانه ای تبدیل شد که امروزه مشاهده می شود.

اطلاعات بازدید از قلعه الموت

برای بازدید از بقایای قلعه تاریخی الموت گردشگران باید بلیت ورودی تهیه کنند. قلعه در بیشتر ایام سال برای بازدید باز است اما ساعات بازدید ممکن است بسته به فصل تغییر کند. به طور معمول قلعه از صبح تا اواخر بعدازظهر پذیرای بازدیدکنندگان است.

پیش از سفر بهتر است از ساعات دقیق بازدید و همچنین روزهای تعطیل (مانند برخی مناسبت های مذهبی) اطلاع حاصل کنید. مسیر دسترسی به قلعه شامل یک سربالایی و پله های متعدد است که نیاز به توان جسمی مناسب دارد.

بهترین زمان سفر به قلعه الموت

بهترین زمان برای سفر به منطقه الموت و بازدید از قلعه فصل بهار و سپس تابستان است. در فصل بهار طبیعت منطقه بسیار زیبا و سرسبز است و هوا دلپذیر است. در تابستان نیز هوا برای گشت و گذار مناسب است هرچند ممکن است کمی گرم باشد.

سفر در پاییز نیز به دلیل رنگارنگ شدن طبیعت جذابیت های خاص خود را دارد. اما در فصل زمستان به دلیل بارش برف و سردی هوا ممکن است دسترسی به قلعه دشوار یا حتی غیرممکن شود. بنابراین برای تجربه بهتر بهار و تابستان توصیه می شود.

ورودی قلعه الموت

ورودی اصلی قلعه الموت در انتهای ضلع شمال شرقی صخره قرار دارد. برای رسیدن به این ورودی باید از مسیر مشخصی که از پایین کوه آغاز می شود بالا رفت. این مسیر شامل پله های زیادی است که تا تونل ورودی قلعه ادامه دارد.

محل تهیه بلیت ورودی معمولاً در ابتدای مسیر دسترسی به قلعه یا در نزدیکی پارکینگ قرار دارد. گردشگران برای ورود به محوطه تاریخی قلعه باید بلیت تهیه کنند.

نکاتی برای بازدید از قلعه

بازدید از قلعه الموت نیازمند آمادگی جسمانی نسبی است زیرا مسیر شامل پله های متعدد و سربالایی است. کفش مناسب پیاده روی بپوشید. آب آشامیدنی و کلاه همراه داشته باشید به خصوص در فصول گرم سال. بازدید از کل محوطه قلعه ممکن است چند ساعت طول بکشد.

به دلیل تاریخی بودن بنا از دست زدن به سازه ها و آسیب رساندن به آن ها خودداری کنید. منطقه الموت دارای جاذبه های طبیعی دیگری نیز هست بنابراین می توانید بازدید از قلعه را با گشت و گذار در طبیعت اطراف ترکیب کنید. در صورت سفر با تور راهنما اطلاعات مفیدی درباره تاریخ و معماری قلعه ارائه خواهد داد.

دیدنی های اطراف قلعه الموت

منطقه الموت به طور کلی منطقه ای کوهستانی و بسیار زیبا با طبیعت بکر است که علاوه بر قلعه الموت دیدنی های طبیعی و تاریخی دیگری نیز دارد. دریاچه اوان یکی از معروف ترین جاذبه های طبیعی اطراف است که در فاصله کمی از قلعه قرار دارد. روستاهای تاریخی و زیبای منطقه نیز ارزش بازدید دارند.

مسیر دسترسی به قلعه الموت خود از میان مناظر طبیعی زیبایی می گذرد. در دامنه های کوه قلعه و کوه های اطراف بقایای سازه های قدیمی مانند کوره های آجرپزی و قبرستان های تاریخی نیز دیده می شود که نشان دهنده قدمت سکونت در این منطقه است. گشت و گذار در دره ها و کوهستان های الموت می تواند تجربه طبیعت گردی دلپذیری باشد.

قلعه الموت کجاست؟

قلعه الموت در استان قزوین شمال شرقی روستای گازرخان و حدود ۱۰۵ کیلومتری شهر قزوین قرار دارد.

ورودی قلعه کجا قرار دارد؟

تنها راه ورودی به قلعه در انتهای ضلع شمال شرقی صخره پایین تر از برج شرقی واقع شده و شامل تونلی حفر شده در سنگ است.

بهترین زمان سفر به قلعه چه وقت است؟

بهترین زمان سفر به قلعه الموت فصل بهار و سپس تابستان است که هوا برای بازدید و گشت و گذار در منطقه مناسب تر است.

قلعه الموت مربوط به کدام فرقه است؟

قلعه الموت به طور عمده به عنوان پایگاه مرکزی اسماعیلیان نزاری که توسط حسن صباح بنیان گذاری شد شناخته می شود.

چطور از تهران به قلعه الموت برویم؟

برای رفتن از تهران به قلعه الموت ابتدا باید به قزوین سفر کنید و سپس از طریق جاده الموت به سمت شمال شرق به روستای گازرخان و قلعه برسید.