قدری درباره شهر قم

قم، کلانشهری در قلب ایران، به دلیل جایگاه ویژه مذهبی، فرهنگی، تاریخی و جغرافیایی خود، از اهمیت بسزایی برخوردار است. این شهر میزبان حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) است و به عنوان مرکز اصلی حوزه علمیه شیعیان جهان شناخته می شود.

قم با قدمتی کهن، از سده ها پیش شاهد فراز و نشیب های تاریخی بسیاری بوده و همواره به دلیل موقعیت استراتژیک خود، گذرگاهی مهم برای ارتباط مناطق مختلف کشور محسوب شده است. این شهر علاوه بر جاذبه های مذهبی، دارای اماکن تاریخی، طبیعی، صنایع دستی ارزشمند و فرهنگ غذایی غنی است که هر کدام به نوبه خود، جذابیت های فراوانی را برای بازدیدکنندگان داخلی و خارجی ایجاد می کنند. از سوهان خوش طعم و فرش ابریشم نفیس آن گرفته تا بازارهای پر جنب و جوش و ییلاقات دلنشین اطراف، قم شهری است که حرف های ناگفته بسیاری برای هر کاوشگری دارد.

قم در یک نگاه: معرفی کلی پایتخت مذهبی ایران

شهر قم که در دشت قم و کنار رودخانه قمرود قرار گرفته، یکی از کلانشهرهای مهم و پرجمعیت ایران است. این شهر با بیش از یک میلیون و دویست هزار نفر جمعیت، به عنوان هفتمین کلانشهر ایران شناخته می شود و نقشی محوری در ابعاد مذهبی، فرهنگی و حتی اقتصادی کشور ایفا می کند.

نام و ریشه های تاریخی قم

واژه قم دارای ریشه های کهن در زبان فارسی میانه است. بر اساس برخی روایات، نام این شهر از کلمه کومه به معنای اتاقک یا کلبه ای گرفته شده که چوپانان برای استراحت می ساختند. این واژه به مرور زمان به کُم تبدیل شد و سپس اعراب آن را قُم تلفظ کردند. برخی پژوهشگران نیز ریشه کُم را در نام های باستانی کمیدان یا کمیران می دانند که به معنای شهر بوده و حتی با واژه هایی چون ایرانشهر ارتباط معنایی قائل شده اند. در اسناد تاریخی، از قم با نام هایی چون مِمجان نیز یاد شده که به محل سکونت اقوام زرتشتی در گذشته اشاره دارد.

جایگاه و القاب شهر

شهر قم به دلایل متعدد، به القاب و عناوین ویژه ای شهرت یافته است. مهمترین لقب آن «حرم اهل بیت» است که به دلیل میزبانی از مرقد مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) به این شهر داده شده است. همچنین، قم با عناوینی چون «شهر علم»، «استراحتگاه مؤمنین»، «دارالموحدین»، «شهر کریمه اهل بیت» و «عش آل محمد» (آشیانه آل محمد) شناخته می شود. این شهر نه تنها پایتخت فرهنگی جهان تشیع به حساب می آید، بلکه در سال های اخیر به قطب تولید معارف دینی، محتوای اسلامی و یکی از بزرگ ترین مراکز انتشار کتاب های دینی در خاورمیانه تبدیل شده است.

اهمیت استراتژیک و اقتصادی

موقعیت جغرافیایی قم در مرکز ایران، این شهر را به یک شاهراه ارتباطی مهم تبدیل کرده است. قم در مسیر اصلی ارتباطی ۱۷ استان کشور قرار دارد و از این رو، از نظر ترابری و لجستیک اهمیت استراتژیکی ویژه دارد. علاوه بر این، قم دارای پتانسیل های صنعتی قابل توجهی در بخش های مختلف است. به عنوان مثال، صنعت مبلمان و منبت کاری در این شهر بسیار رونق دارد و کارگاه های متعددی در این زمینه فعال هستند که محصولات خود را به بازارهای داخلی و خارجی عرضه می کنند. این پتانسیل های اقتصادی، قم را از یک شهر صرفاً زیارتی و مذهبی فراتر برده و به یک مرکز مهم تجاری و صنعتی نیز بدل کرده است.

موقعیت جغرافیایی و ویژگی های اقلیمی قم

استان قم با مساحتی حدود ۱۱۲۳۸ کیلومتر مربع، تقریباً ۰.۶۸ درصد از کل مساحت کشور را در بر می گیرد و در قلب ایران واقع شده است. این موقعیت، نقش مهمی در ویژگی های اقلیمی و جغرافیایی آن ایفا می کند.

مرزها و همسایگان استان قم

استان قم از شمال با استان تهران، از غرب با استان مرکزی، از شرق با استان سمنان و از جنوب با استان اصفهان هم مرز است. شهر قم خود نیز در همین موقعیت قرار گرفته و از نظر دسترسی به شهرهای بزرگ ایران، جایگاهی ممتاز دارد. این همسایگی ها، قم را به یک چهارراه ارتباطی مهم در شبکه حمل و نقل کشور تبدیل کرده است.

توپوگرافی و ساختار زمین شناسی

ناحیه کنونی شهر قم متعلق به دو دوره ترشیاری و کواترنر زمین شناسی است. قم در دشت وسیع قم و در کنار رودخانه فصلی قمرود قرار گرفته است. رودخانه قمرود، که از مرکز شهر می گذرد، نقش مهمی در شکل گیری خاک و توپوگرافی منطقه داشته است. خاک قم غالباً ماسه ای و شوره زار است که حاصل رسوبات این رودخانه است. در گذشته، منطقه دشت قم تا تهران آب و هوای مرطوب تری داشته و حتی دریاچه باستانی ساوه (یا کیخسرو) در حوالی ۲۰۰۰ تا ۱۵۰۰ سال پیش در نواحی ورامین، ری، قم و ساوه دارای خط ساحلی بوده است که نشان از تغییرات اقلیمی در طول تاریخ دارد.

آب و هوای قم: از گرمای کویر تا خنکای ییلاقات

اقلیم آب و هوایی قم به طور کلی از نوع معتدل و خشک است، هرچند به دلیل نوسانات شدید دمایی فصلی، تابستان های بسیار گرم و زمستان های بسیار سردی دارد. میانگین دمای سالانه در قم حدود ۱۸.۲ درجه سلسیوس است که از نظر بسیاری از اقلیم شناسان، آن را در زمره مناطق متعادل قرار می دهد. میانگین ارتفاع شهر قم از سطح دریا ۹۳۶ متر است و با شیبی ملایم از جنوب به شمال شهر، مناطق جنوبی معمولاً ۱ درجه سلسیوس خنک تر هستند. بهترین زمان برای سفر به این شهر، ماه های فروردین، اردیبهشت، مهر و آبان است که هوا مطبوع تر است.

میانگین بارش سالیانه در شهر قم حدود ۱۵۰ میلی متر است که این کمبود بارش دلایل متعددی دارد:

حاکمیت توده هوای پرفشار جنب حاره ای، دوری از دریاها و منابع رطوبت، وجود رشته کوه های زاگرس به عنوان مانعی برای رسیدن بادهای مرطوب غربی و پایین بودن میانگین ارتفاع شهر قم، از مهمترین عوامل کمبود بارش در این منطقه به شمار می روند.

چالش های زیست محیطی و مخاطرات طبیعی

خشکسالی های پیاپی، یکی از مهم ترین ویژگی های آب و هوای قم در سالیان اخیر بوده است. علاوه بر خشکسالی، این شهر با مخاطرات طبیعی دیگری نظیر سیل (به دلیل عبور قمرود از مرکز شهر)، زلزله (به دلیل وجود گسل در جنوب شهر)، طوفان شن و گرد و غبار (به دلیل گسترش بیابان ها در شرق شهر) روبرو است. آلودگی هوا و آلودگی صوتی نیز از مسائل زیست محیطی شهری قم هستند. طرح های انتقال آب، اگرچه برای تأمین نیازهای شهر حیاتی هستند، اما گاهی منجر به خشکی سفره های آب زیرزمینی در مناطق مبدأ شده و چالش های جدیدی ایجاد می کنند.

ییلاقات و مناطق خوش آب و هوا

با وجود آب و هوای غالباً گرم و خشک، اطراف قم دارای مناطق ییلاقی و خوش آب و هوایی است که در فصول گرم سال، پناهگاه مناسبی برای فرار از گرما هستند. از معروف ترین این روستاها و ییلاقات می توان به کهندان، سنجگان، وشنوه، فردو، خاوه، کرمجگان و منطقه کهک اشاره کرد. این مناطق با طبیعت سرسبز و چشمه های آب، فرصتی برای تفریح و آرامش فراهم می کنند.

تاریخ پرفراز و نشیب شهر قم

شهر قم با تاریخچه ای غنی، شاهد رویدادها و تحولات بسیاری در طول هزاره ها بوده است. پیشینه این شهر به دوران های بسیار دور بازمی گردد و رد پای تمدن های کهن در آن به چشم می خورد.

از دوران باستان تا ظهور اسلام

بر اساس عقیده باستان شناسان، قم از نخستین مکان های روی زمین است که میزبان تجمعات انسانی بوده و قدمت آن به حدود ۱۰ هزار سال قبل می رسد. کاوش های باستان شناسی در منطقه قمرود و به ویژه تپه قلی درویش (نزدیک مسجد جمکران) آثاری از کوره های عصر آهن با قدمت حدود سه هزار سال را نشان داده که گواه بر سکونت و تمدن در این منطقه در گذشته های دور است. گفته می شود هسته اولیه قم امروزی، محله لب چال و روستای مِمجان با ساکنان زرتشتی بوده است. اگرچه اطلاعات دقیقی از وضعیت قم در دوران مادها، ایلامی ها و اشکانیان در دسترس نیست، اما شواهد نشان می دهد که در دوران هخامنشیان شهری آباد بوده که با حمله اسکندر مقدونی ویران شده است. در دوران ساسانی، این شهر بازسازی و آباد شد و حتی زعفران قم در آن زمان شهرت داشته است. یافته های باستانی مهمی از دوره های سلوکی و اشکانی، به ویژه ویرانه های خورهه (حدود ۷۰ کیلومتری جنوب غربی قم)، حاکی از قدمت و اهمیت منطقه در آن دوران است.

نقش آفرینی اسلام و هویت شیعی قم

با ورود اسلام به ایران، قم به تدریج به یکی از کانون های مهم تشیع تبدیل شد. در سال ۶۲۴ میلادی، ابوموسی اشعری سپاهی را برای فتح قم روانه کرد و پس از آن، این شهر مقصد مهاجران عرب از عراق و سپس علویان و شیعیان گردید. این مهاجرت ها نقش کلیدی در شکل گیری هویت شیعی قم داشت. پس از وفات حضرت فاطمه معصومه (س) در سال ۲۰۱ هجری قمری و دفن ایشان در قم، اهمیت زیارتی و مذهبی این شهر به شدت فزونی یافت و به تدریج به پایتخت مذهبی شیعیان تبدیل شد. حضور امامزادگان متعدد و همچنین مسجد جمکران، بر این جایگاه افزود.

قم در گذر تاریخ: از مغول تا قاجار و پهلوی

مردم قم در طول تاریخ، بارها در برابر حاکمان وقت ایستادگی کرده و شورش هایی را برپا کردند که اغلب با سرکوب و ویرانی شهر همراه بود. در دوران آل بویه و سلجوقیان، قم رو به توسعه نهاد، اما با حمله مغولان متحمل خسارات سنگینی شد. با قدرت گرفتن صفویان و رسمی شدن مذهب شیعه در ایران، شهر دوباره توسعه یافت. با این حال، حمله افغان ها در پایان دوره صفویه، قم را صحنه نبرد و تخریب کرد. در دوران افشاریه و زندیه، قم از توسعه بازماند، اما با روی کار آمدن قاجاریه، به ویژه در زمان فتحعلی شاه، توجه بیشتری به شهر و مرقد حضرت معصومه (س) شد و بسیاری از تزئینات امروزی حرم، متعلق به این دوره است. در جنگ جهانی اول، قم حتی تحت اشغال نیروهای روسیه و انگلیس قرار گرفت و به دلیل نزدیک شدن نیروهای روسیه به تهران، بسیاری از مردم پایتخت به قم مهاجرت کردند.

قم و انقلاب اسلامی ایران

در دوران پهلوی، قم به عنوان کانون اصلی مبارزه علیه سیاست های حکومت شناخته می شد. اولین جرقه های انقلاب اسلامی ایران در بهمن سال ۱۳۴۱ شمسی در قم زده شد. این شهر، پایگاه اصلی رهبر انقلاب، آیت الله روح الله خمینی بود که در آن به مخالفت با تصویب نامه انجمن های ایالتی ولایتی، اصول شش گانه انقلاب شاه و ملت و لایحه کاپیتولاسیون پرداخت. از این رو، قم نقشی بی بدیل در شکل گیری و پیروزی انقلاب اسلامی ایران ایفا کرد و پس از آن نیز به عنوان ام القرای جهان تشیع و مرکز مرجعیت شیعه، جایگاه خود را تثبیت نمود.

جمعیت و فرهنگ مردم قم

جمعیت و فرهنگ شهر قم، بازتابی از جایگاه مذهبی و مهاجرپذیری این شهر است که آن را از بسیاری از شهرهای دیگر ایران متمایز می کند.

آمار جمعیت و ترکیب قومی-مذهبی

بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵، جمعیت شهر قم ۱٬۲۰۱٬۱۵۸ نفر بوده و هفتمین کلانشهر ایران به شمار می رود. اکثریت قریب به اتفاق ساکنان قم (حدود ۹۹.۷۶ درصد) مسلمان و شیعه دوازده امامی هستند. این شهر همچنین میزبان اقلیت های دینی کوچکی از جمله زرتشتیان (۴۴ نفر) و مسیحیان (۵۹۴ نفر) است. حضور مهاجرین از کشورهای همسایه نیز ترکیب جمعیتی قم را تحت تأثیر قرار داده است.

زبان و لهجه رایج در قم

زبان عموم مردم قم فارسی است که با لهجه خاص قمی بیان می شود. این لهجه دارای ویژگی های آوایی و واژگانی منحصر به فردی است که آن را از لهجه های دیگر فارسی متمایز می کند. علاوه بر فارسی، به دلیل مهاجرپذیری بالا، زبان های دیگری نظیر عربی (توسط مهاجران عرب)، پشتو (توسط مهاجران افغان)، اردو (توسط مهاجران پاکستانی)، هندی (توسط مهاجران هندی)، ترکی آذربایجانی، مازندرانی، گیلکی، تالشی، کردی و لری نیز توسط مهاجران از مناطق مختلف ایران و جهان در قم تکلم می شود که به تنوع فرهنگی شهر می افزاید.

مهاجرپذیری قم: شهری برای همه

قم یکی از مهم ترین مقاصد مهاجرت در ایران است. دلایل این مهاجرت ها متنوع است، اما بخش عمده آن به وجود حوزه های علمیه و مراکز علمی و دانشگاهی بازمی گردد. تعداد زیادی از طلاب و دانشجویان بین المللی از کشورهای مختلف اسلامی و حتی غیرمسلمان به قصد تحصیل علوم دینی و حوزوی به قم مهاجرت می کنند. علاوه بر این، کارگران شاغل و اتباع کشورهای همسایه مانند عراق، سوریه، لبنان و افغانستان نیز بخش قابل توجهی از جمعیت مهاجر قم را تشکیل می دهند که بسیاری از آن ها به همراه خانواده های خود در این شهر ساکن می شوند. این مهاجرپذیری، قم را به شهری چندفرهنگی تبدیل کرده است.

آداب و رسوم مذهبی و سنتی قم

فرهنگ مردم قم به شدت با آموزه های مذهبی و شیعی گره خورده است و بسیاری از آداب و رسوم این شهر ریشه ای مذهبی دارند. برخی از مهمترین آیین ها عبارتند از:

1. نیمه شعبان و تاسوعا/عاشورا: مردم قم در این مناسبت ها مراسم های شادی و عزاداری باشکوهی برگزار می کنند. جشن های نیمه شعبان در خیابان چهارمردان و در مسجد جمکران بسیار پرشور است.
2. سالروز ورود حضرت معصومه (س) به قم: هر سال مردم با تجمع در خیابان امامزاده ابراهیم و حرکت به سمت حرم، این روز را گرامی می دارند. در این مراسم، شخصی به عنوان موسی بن خزرج نمادین، با شتر، حضرت معصومه (س) را به منزل شخصی خود هدایت می کند و در پایان، ضریح مطهر توسط مردم گلباران می شود.
3. مراسم طلب باران: این آیین باستانی در زمان خشکسالی برگزار می شود. مردم در امامزادگان و مساجد گرد هم می آیند و با خواندن نماز باران، از خداوند طلب رحمت می کنند. ماجرای نماز باران به امامت آیت الله خوانساری در زمان جنگ جهانی دوم، از روایات مشهور در این زمینه است.
4. دستجات عزاداری: در روزهای تاسوعا، عاشورا، اربعین و ۲۸ ماه صفر، هیئت های مذهبی از نقاط مختلف شهر به سمت حرم مطهر حضرت معصومه (س) حرکت می کنند. در روز عاشورا، رسم «طوغ کشی» از محلات قدیمی انجام می شود که طوغ ها (علم های بزرگ) در انتهای دستجات عزاداری حمل می شوند و در مقابل ایوان آینه حرم، عزاداران گرد طوغ شور می زنند.
5. سایر مراسم های سنتی: آیین هایی نظیر «شب برات»، «شب چله»، «سردرختی»، «دستمال انداختن»، «دیگ جوش» و «کاکولک» نیز از دیگر رسوم کهن مردم قم هستند که هر کدام در زمان خاصی از سال برگزار می شوند.

قم: مرکز علم، معنویت و کانون مرجعیت شیعه

جایگاه قم به عنوان مرکز علم و معنویت تشیع، بی بدیل است و آن را به قلب تپنده جهان تشیع تبدیل کرده است.

جایگاه جهانی حوزه علمیه قم

حوزه علمیه قم، از مهمترین و معتبرترین مراکز آموزش علوم اسلامی و شیعی در جهان است. این حوزه با قدمتی چند صد ساله، محل تحصیل و تربیت هزاران طلبه و عالم دینی از سراسر جهان است. حضور مراجع تقلید شیعه و کرسی های درس خارج فقه و اصول، قم را به کانون اصلی اجتهاد و مرجعیت در تشیع تبدیل کرده است. طلاب و دانشجویان بین المللی از بیش از صد کشور جهان برای فراگیری علوم اسلامی به قم می آیند که این امر به تبادل فرهنگی و گسترش معارف شیعی در سطح بین المللی کمک شایانی می کند.

نقش قم در تولید معارف دینی و ادبیات

قم نه تنها یک مرکز آموزشی، بلکه یک قطب بزرگ در تولید معارف و ادبیات دینی است. صدها انتشارات و مؤسسه پژوهشی در این شهر فعال هستند که به چاپ و نشر هزاران عنوان کتاب و مقاله در زمینه های فقه، حدیث، فلسفه، کلام، اخلاق و دیگر علوم اسلامی می پردازند. این شهر پس از تهران، یکی از قطب های اصلی انتشار کتاب در ایران است و بزرگترین قطب انتشار کتاب های دینی در خاورمیانه به شمار می رود. این حجم عظیم تولید محتوای دینی، قم را به مرجعی غنی برای پژوهشگران و علاقه مندان به علوم اسلامی در سراسر جهان تبدیل کرده است.

جاذبه های گردشگری و اماکن دیدنی قم

قم شهری است که هر گوشه اش داستانی از تاریخ و معنویت را روایت می کند. جاذبه های این شهر تنها به اماکن مذهبی محدود نمی شود و شامل بناهای تاریخی، موزه ها و حتی طبیعت بکر اطراف نیز می گردد.

اماکن مذهبی و زیارتی

اهمیت قم عمدتاً به دلیل وجود اماکن مذهبی و زیارتی آن است که سالانه میلیون ها زائر و گردشگر را به خود جذب می کند.

حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س)

حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س)، دختر امام موسی کاظم (ع) و خواهر امام رضا (ع)، نگین درخشان شهر قم است. این بارگاه ملکوتی که در قرن دوم هجری بنا نهاده شده، به مرور زمان گسترش یافته و اکنون مجموعه ای عظیم از صحن ها، ایوان ها، مساجد (مانند مسجد بالاسر، مطهری و طباطبایی)، گنبد و مناره های باشکوه است. معماری حرم، به ویژه تزئینات آینه کاری و کاشی کاری های آن، نمونه ای بی بدیل از هنر اسلامی و ایرانی است که بسیاری از بخش های آن متعلق به دوران صفویه و قاجاریه، به ویژه زمان فتحعلی شاه قاجار، است. این حرم پس از مشهد، دومین مرکز زیارتی بزرگ ایران محسوب می شود.

مسجد مقدس جمکران

مسجد مقدس جمکران در جنوب شرق قم و در منطقه جمکران قرار دارد و از مهم ترین اماکن مورد توجه شیعیان جهان است. بر اساس روایات، این مسجد به دستور امام زمان (عج) و توسط شخصی به نام شیخ حسن بن مثله جمکرانی در قرن چهارم هجری قمری ساخته شده است. این مسجد، به ویژه در شب های چهارشنبه و جمعه و همچنین شب نیمه شعبان، میزبان هزاران زائر از سراسر ایران و جهان است که برای زیارت، دعا و اعمال مخصوص مسجد به این مکان می آیند. معماری زیبا و معنوی فضای جمکران، تجربه ای منحصر به فرد را برای زائران فراهم می کند.

سایر امامزادگان و اماکن متبرکه

قم به دلیل مهاجرت سادات و علویان در طول تاریخ، میزبان آرامگاه های امامزادگان و نوادگان ائمه اطهار (ع) نیز هست. از جمله این اماکن می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• امامزاده علی بن جعفر (در بهشت): این بقعه مربوط به قرن هشتم هجری قمری است و با معماری هشت وجهی و گنبد دوپوش هرمی شکل، پس از حرم حضرت معصومه (س) از نظر تزئینات برتری دارد.
• امامزاده حمزه: آرامگاه سه تن از نوادگان امام موسی کاظم (ع) است که در مقابل میدان کهنه قم قرار دارد. بنای آن متعلق به نیمه اول قرن دهم هجری قمری است و دارای سبکی مشابه با حرم حضرت معصومه (س) با ابعاد کوچکتر است.

بناهای تاریخی و معماری چشم نواز

قم علاوه بر جنبه مذهبی، دارای مجموعه ای غنی از بناهای تاریخی است که هر کدام گوشه ای از معماری و فرهنگ ایران را به نمایش می گذارند.

مدارس و مساجد تاریخی

• مدرسه فیضیه: یکی از نام های آشنا و نمادین قم است که در نزدیکی حرم حضرت معصومه (س) قرار دارد. این مدرسه که در گذشته با نام مدرسه آستانه شناخته می شد، در دوران فتحعلی شاه قاجار بازسازی و گسترش یافت. ساختمان آن شامل دو طبقه و چهار ایوان است و حجره های پایینی مربوط به دوره قاجار و حجره های بالایی متعلق به قرن ۱۴ هجری قمری هستند. ایوان جنوبی، قدیمی ترین بخش این بنا است.
• مسجد اعظم: در غرب حرم حضرت معصومه (س) قرار گرفته و به دستور آیت الله سید حسین طباطبایی بروجردی و توسط معمار مشهور، حسین بن محمد لرزاده، در سال ۱۳۷۴ هجری قمری ساخته شد. این مسجد با گنبد و شبستان های مزین به کاشی های معرق، از مساجد سه ایوانی باشکوه ایران است.
• مدرسه غیاثیه (پامنار): سردر و مناره های این مدرسه، تنها بخش بازمانده از یک مدرسه عظیم است که در قرن هشتم هجری قمری شهرت فراوان داشته است. سازه اصلی آن آجری با تزئینات گچی و تلفیق آجر و کاشی است.
• مسجد جامع قم و مدرسه جهانگیرخان: این مسجد در مرکز شهر و محله لب چال قرار دارد و مجموعه ای از بناهای چند عصر است. گنبد رفیع آن با مساحت حدود ۶۰۰۰ متر مربع، بدون استفاده از حتی یک شاخه آهن بنا شده و از باشکوه ترین گنبدهای مساجد ایران به شمار می رود. تاریخ بنای آن به سال ۷۵۵ هجری قمری بازمی گردد.
• مسجد امام حسن عسگری: قدیمی ترین مسجد قم است که در قرن سوم هجری توسط احمد بن اسحاق قمی، وکیل امام حسن عسکری (ع)، ساخته شده است. این مسجد محل تدریس بسیاری از مراجع تقلید بزرگ بوده و در سال ۱۳۹۴ ساختمان جدید آن در مساحت ۶ هزار متر مربع افتتاح شد.

خانه های تاریخی و نمادین

خانه های تاریخی قم با معماری کویری و توجه به حریم خصوصی، نمونه هایی بی نظیر از سبک زندگی سنتی را به نمایش می گذارند:

• خانه تاریخی یزدان پناه: در محله باغ پنبه قرار دارد و متعلق به اواخر دوره قاجاریه است. این خانه ۸۸۴ متر مربع مساحت و بیش از ۱۲۰ سال قدمت دارد و با معماری سر به تو، چیدمان اتاق ها (زمستان نشین در شمال و تابستان نشین در جنوب) و بادگیرها، نمونه ای زیبا از معماری بومی قم است.
• خانه آیت الله سید روح الله خمینی: این خانه ساده و دو اشکوبه، از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۲ محل اقامت و مبارزه رهبر انقلاب اسلامی بوده است.
• خانه آیت الله سید حسین طباطبایی بروجردی: محل اقامت و زندگی مرجع تقلید شیعه، آیت الله بروجردی، در خیابان آذر قم است.
• سایر خانه های تاریخی: خانه های حاجی خان، زند و بیت النور نیز از دیگر بناهای تاریخی قم هستند.

بناهای منحصر به فرد دیگر

• باغ گنبد سبز: این باغ کوچک در خیابان شهید روحانی، سه اثر تاریخی متعلق به قرن هشتم هجری قمری را در خود جای داده است. این سه بنا که آرامگاه امرای خاندان علی صفی هستند، از نظر هنر گچبری بی نظیرند.
• تیمچه بزرگ بازار قم و حمام تاریخی حاج عسگرخان: این بناها نمونه هایی از معماری دوره قاجار هستند که نشان دهنده رونق تجارت و زندگی شهری در گذشته قم بوده اند.
• شهرک سینمایی پیامبر اعظم: این شهرک با وسعت ۲۰۰ هکتار در جاده قم، برای ساخت فیلم سینمایی «محمد رسول الله (ص)» ساخته شد و دکور شهرهای مکه، مدینه و کلیسای بحیرا در آن بازسازی شده اند.

جاذبه های طبیعی و تفرجگاه ها

با وجود اقلیم کویری، قم دارای جاذبه های طبیعی جالبی است که می تواند تجربه سفر را تکمیل کند.

• دریاچه نمک حوض سلطان (دریاچه ساوه/شاهی): این دریاچه نمک که به «آینه ایران» نیز معروف است، در شمال قم قرار دارد و یکی از بزرگ ترین و زیباترین جاذبه های طبیعی منطقه است. وسعت آن به ۳۳۰ کیلومتر مربع می رسد و نمکزار های سفید آن چشم اندازی بی بدیل را پدید آورده اند.
• باغ پرندگان قم: دومین باغ پرندگان وسیع کشور با مساحت ۱۲ هکتار است که در دره باد قم قرار گرفته و گونه های متنوعی از پرندگان را در خود جای داده است.

موزه ها و مراکز فرهنگی-علمی

قم با داشتن موزه ها و مراکز فرهنگی متعدد، گنجینه ای از تاریخ، هنر و علم را به نمایش می گذارد:

• موزه آستانه مقدسه: یکی از قدیمی ترین موزه های ایران است که در سال ۱۳۱۴ در محوطه حرم و سپس در سال ۱۳۶۱ به مکان فعلی خود منتقل شد. این موزه شامل قرآن های خطی، مسکوکات تاریخی، کاشی ها، سفالینه ها (از جمله آثار مربوط به هزاره های اول و دوم پیش از میلاد)، آثار منبت کاری، فلزکاری و انواع پارچه های دستباف است.
• موزه مردم شناسی قم: در خانه های تاریخی زند و حاج قلی خان قرار دارد و فرهنگ، آداب و رسوم، پوشش و شیوه زندگی مردم قم در اعصار گذشته را به نمایش می گذارد.
• موزه هنرهای سنتی قم: مجموعه ای از آثار هنری اصیل و همچنین کارگاه های تولیدی و آموزشی صنایع دستی نظیر سفالگری، رودوزی سنتی و معرق کاری را در خود جای داده است.
• موزه آثار مراجع تقلید: در بیت آیت الله روح الله خمینی قرار دارد و اسناد، تصاویر و زندگی نامه دوازده نفر از مراجع تقلید شیعه را به نمایش می گذارد.
• موزه تاریخ طبیعی قم: در بوستان شهید بنیادی قرار دارد و نمونه هایی از پستانداران، پرندگان، حشرات، خزندگان، دوزیستان، فسیل ها، سنگ ها و کانی ها را شامل می شود.
• موزه تخصصی علوم زمین (یاقوت کویر): تنها موزه در ایران است که هزار قطعه کانی از ۶۵ نوع کانی در دنیا را در خود جای داده است. ۸۰ درصد کانی های این موزه ایرانی و ۲۰ درصد باقی مانده از کشورهای دیگر جمع آوری شده اند.
• آسمان نما: در کنار موزه تاریخ طبیعی قم قرار دارد و قسمتی از آسمان، ستاره ها و سیاره ها را به نمایش می گذارد.

سوغات و صنایع دستی شهر قم

شهر قم، علاوه بر جایگاه مذهبی، به واسطه سوغات و صنایع دستی منحصر به فرد خود نیز شهرت جهانی دارد که مهمترین آن ها عبارتند از:

سوهان قم: شیرینی با شهرت جهانی

سوهان، نامی جدایی ناپذیر از شهر قم است. این شیرینی خوشمزه و مقوی که به نماد خوراکی و ره آورد قم تبدیل شده، قدمتی حدود یک قرن دارد. ماجرا از آنجا آغاز شد که مظفرالدین شاه قاجار در سفر به قم، از نوعی حلوای خانگی به نام حلوای قمی پذیرایی شد و پس از خوردن آن گفت: این حلوا مثل سوهان غذای مرا بریده و هضم کرده است. از آن پس، این شیرینی با نام سوهان شناخته شد. امروزه، در قم ۲۰۰۰ تا ۲۵۰۰ کارگاه سوهان پزی و سوهان فروشی فعال هستند و ماهانه بیش از ۵۰۰ تن سوهان تولید می شود. این محصول نه تنها در سراسر ایران محبوب است، بلکه به کشورهای اروپایی و آسیای مرکزی نیز صادر می شود.

فرش ابریشم قم: شاهکار هنر دست

قم به عنوان پایتخت تولید فرش ابریشم در ایران و جهان شناخته می شود. ۹۰ درصد تولیدات فرش ابریشم این شهر به خارج از کشور صادر می گردد که نشان از کیفیت و شهرت جهانی آن دارد. سابقه قالی بافی در قم با شیوه کنونی به اواخر دهه ۱۳۴۰ شمسی بازمی گردد؛ زمانی که تجار کاشان دارهای قالی را به قم بردند و تولید در مقیاسی محدود آغاز شد. به سرعت، طراحان قمی تغییراتی در نقشه های مشهور لچک و ترنج شاه عباسی، محرمات، محرابی و شکارگاه ایجاد کرده و سبک جدیدی را در صنعت قالی بافی ایران پدید آوردند که به «سبک فرش قم» مشهور شد. فرش های قم عمدتاً از جنس ابریشم و در ابعاد کوچک بافته می شوند که بافتی یکدست و یکنواخت دارند.

انگشتر نقره دست ساز: شهر ملی انگشتر

وجود حرم حضرت معصومه (س) و حضور پرشمار زائران، زمینه ساز شکل گیری و رونق هنر ساخت انگشتر نقره دست ساز در قم شده است. حدود ۱۰۰۰ کارگاه و ۱۲۰۰ هنرمند انگشترساز در استان قم فعال هستند. هنرمندان با ابزارهای دستی، انگشترهای فاخر عمدتاً مردانه با طرح های خاص می سازند. قم از لحاظ کیفیت تولید انگشتر نقره دست ساز مردانه، رتبه اول ایران را داراست. به دلیل همین ظرفیت بالا، با پیگیری سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، استان قم در سال ۱۳۹۹ به عنوان «شهر ملی انگشتر» انتخاب و معرفی شد. مراکز اصلی فروش این انگشترها در پاساژهای الغدیر، موسی بن جعفر، برلیان و کویتی ها قرار دارند.

سایر صنایع دستی ارزشمند

قم علاوه بر سوغات معروف خود، دارای صنایع دستی متنوع و کهن دیگری نیز هست که هر کدام ریشه در تاریخ و فرهنگ این سرزمین دارند:

• منبت کاری: هنری شامل حکاکی و کنده کاری بر روی چوب. بیش از ۲۰۰۰ کارگاه منبت کاری در قم فعال هستند و قم بزرگترین قطب این هنر در ایران است. قدیمی ترین اثر منبت کاری ثبت شده در قم به ۷۰۰۰ سال پیش بازمی گردد. این هنر در دو نوع ریز و درشت بر روی چوب، عاج و استخوان انجام می شود و شامل مجسمه سازی و نقش برجسته است.
• خراطی: هنری که با استفاده از ابزار تراش، چوب را به اشکال مختلف تبدیل می کنند.
• شعربافی: بافت پارچه های سنتی با الیاف طبیعی که در گذشته کاربرد گسترده ای داشته است.
• پالان دوزی: هنری سنتی که به تهیه و ساخت پالان (پشت بند حیوانات باربر) می پردازد.
• غوزه گیری: فرآوری غوزه پنبه و تهیه محصولات مرتبط.
• خرمهره سازی: ساخت مهره های آبی رنگ سنتی که در باور عامه برای دفع چشم زخم کاربرد دارد.
• سفیدگری: پوشش ظروف مسی با قلع برای جلوگیری از اکسیداسیون و آماده سازی برای استفاده.
• مسگری: ساخت ظروف و اشیاء مسی که هنری دیرینه در ایران است.
• پویندگی: نوعی قلمزنی و حکاکی بر روی فلز.
• حجاری: کنده کاری و حکاکی بر روی سنگ.
• گیوه دوزی: دوخت گیوه، نوعی پاپوش سنتی و راحت.
• ارده گیری: فرآوری کنجد و تهیه ارده.

فرهنگ غذایی و طعم های بومی قم

شهر قم با وجود قرار گرفتن در منطقه کویری و تاریخ کهن خود، دارای فرهنگ غذایی متنوع و غذاهای سنتی لذیذی است که بازتاب دهنده اقلیم، پوشش گیاهی و سلیقه غذایی مردم این منطقه است. در ادامه به برخی از معروف ترین غذاهای بومی قم می پردازیم:

آبگوشت قنبید (کلم قمری)

آبگوشت قنبید یکی از رایج ترین و محبوب ترین غذاهای سنتی قم است و به نوعی نماد فرهنگ غذایی این شهر به شمار می رود. ماده اصلی تشکیل دهنده این آبگوشت، کلم قمری (قنبید) است که طعمی شبیه به تربچه دارد. این غذا با استفاده از گوشت، نخود، لوبیا سفید، سیب زمینی، گوجه فرنگی، پیاز، لیموعمانی، نمک و زردچوبه تهیه می شود. گاهی برای طعم و رنگ بهتر، رب گوجه فرنگی نیز به آن افزوده می شود. آبگوشت قنبید معمولاً با ماست یا ترشی سرو می شود و به دلیل طعم منحصر به فرد و مقوی بودن، تجربه ای دلنشین از غذاهای محلی قم را ارائه می دهد.

آبگوشت هویج برگه

این آبگوشت نیز از غذاهای خوش طعم و مغذی قم است. در تهیه آن از هویج قمی، پیاز، نعناع خشک، برگه (معمولاً برگه زردآلو یا هویج خشک شده)، گوشت، لوبیا قرمز و ادویه های مخصوص استفاده می شود. ترکیب شیرینی هویج و برگه با گوشت و حبوبات، طعمی متفاوت و دلچسب به این آبگوشت می بخشد که آن را از سایر آبگوشت ها متمایز می کند.

آش پتله (آش جو)

آش پتله، که با نام آش جو نیز شناخته می شود، یکی دیگر از غذاهای معروف در کل استان قم است. مهمترین ماده اولیه این آش، جو پوست کنده است که پس از خیساندن و پخت، با سبزی آش، پیاز، نمک، ادویه و کشک ترکیب می شود. این آش مقوی و سرشار از فیبر، به ویژه در فصول سرد سال، بسیار پرطرفدار است.

دمپختک قمی

دمپختک قمی، غذایی ساده اما بسیار محبوب و خوش طعم است که به روش های مختلفی تهیه می شود. مواد اصلی آن شامل برنج، لپه (باقالی زرد)، زعفران، نمک، کره، روغن، پیاز، زردچوبه و فلفل است. این غذا را می توان به تنهایی یا با ماست، ترشی، سبزی خوردن یا سالاد شیرازی میل کرد. گاهی نیز برای تکمیل آن، یک نیمرو بر روی دمپختک قرار می دهند که طعم جدیدی به آن می بخشد. دمپختک قمی به دلیل سادگی تهیه و طعم دلپذیرش، جایگاه ویژه ای در سفره مردم قم دارد.

مغزابه

مغزابه (که گاهی مغزآب نیز نامیده می شود) از غذاهای سنتی و مقوی قم است. این غذا به دلیل استفاده از گردو، منبع خوبی از انرژی به شمار می رود. سایر مواد تشکیل دهنده آن شامل بادمجان، چغندر، دوغ کشک، نخود، پیاز، نعناع خشک، روغن، زردچوبه و نمک است. ترکیب این مواد، یک غذای محلی با طعمی هیجان انگیز و منحصربه فرد را ایجاد می کند.

کوفته قمی

کوفته قمی نوعی از کوفته است که به روش مردم قم و با طعم خاص این منطقه تهیه می شود. این غذای لذیذ با عطر دلپذیر خود، به خصوص در مراسمات و مهمانی ها، مورد استفاده قرار می گیرد. مواد لازم برای تهیه کوفته قمی شامل برنج محلی، سبزی تازه (مانند شنبلیله، ترخون خشک، شوید)، باقلای سبز، گوشت چرخ کرده، رب گوجه فرنگی، پیاز، روغن، آبغوره و ادویه های مخصوص است. طعم نسبتاً ترش این کوفته، آن را از سایر کوفته های ایرانی متمایز می کند.

سایر خوراکی های سنتی

علاوه بر غذاهای اصلی، قم دارای خوراکی های بومی دیگری نیز هست که در بین مردم محبوبیت دارند، از جمله:

• حلوا کنجدی و حلوا شادونه: انواع حلوا با استفاده از کنجد و شادونه.
• سنگکی: نوعی حبوبات که پس از پخت شبیه به عدسی می شود.
• حلوا ارده: حلوایی تهیه شده از ارده (کنجد آسیاب شده).
• نان کسمه: نوعی نان سنتی.
• کلوچه: شیرینی محلی قم.

زیرساخت ها و امکانات شهری قم

قم به عنوان یک کلانشهر و مرکز مذهبی مهم، از زیرساخت ها و امکانات شهری قابل توجهی برخوردار است که رفاه شهروندان و زائران را تأمین می کند.

حمل و نقل و شبکه راه های ارتباطی

قم به دلیل موقعیت جغرافیایی خود، یک گره مواصلاتی مهم در شبکه حمل و نقل کشور است و دارای زیرساخت های حمل و نقلی متنوعی است:

• آزادراه ها و بزرگراه ها: قم در مسیر آزادراه های مهمی مانند آزادراه خلیج فارس (قم-تهران)، آزادراه قم-کاشان-اصفهان، آزادراه گرمسار-قم و همچنین بزرگراه هایی نظیر امام علی (ع)، قم-جعفریه و بلوار امام رضا (ع) قرار گرفته است که ارتباط این شهر را با سایر نقاط کشور تسهیل می کند.
• اتوبوسرانی شهری: سیستم اتوبوسرانی قم با حدود ۳۰۰ دستگاه اتوبوس در ۴۰ خط شهری، خدمات حمل و نقل عمومی را به تمام نقاط شهر ارائه می دهد. تاریخچه اتوبوسرانی در قم به سال ۱۳۵۵ بازمی گردد و امروزه ۸ مسیر اتوبوس تندرو نیز در شهر فعال است که پررفت وآمدترین آن ها، خط یک از بهشت معصومه تا مسجد جمکران است.
• راه آهن: ایستگاه راه آهن قم که در سال ۱۳۱۷ افتتاح شد، بخشی از راه آهن سراسری ایران است. علاوه بر این، خط راه آهن قم-کاشان-اصفهان نیز از این شهر می گذرد. پروژه های ملی راه آهن تندرو اراک-قم و تهران-قم-اصفهان نیز در حال ساخت هستند که به ایستگاه جدید راه آهن قم متصل خواهند شد.
• فرودگاه بین المللی قم: این فرودگاه که در ۲۴ کیلومتری جنوب غربی شهر قم قرار دارد، یک پروژه بین المللی است که عملیات ساخت آن مدتی است متوقف شده، اما پتانسیل زیادی برای توسعه حمل و نقل هوایی منطقه دارد.
• مونوریل قم: پروژه ای که هدف آن ایجاد یک سامانه مونوریل در شهر بود. فاز نخست آن به طول ۶ کیلومتر و دارای ۵ ایستگاه است، اما عملیات ساخت آن فعلاً متوقف مانده است.

مراکز اقامتی و رفاهی

برای رفاه حال زائران و گردشگران، قم دارای امکانات اقامتی متنوعی است. این شهر شامل ۴۹ هتل و هتل آپارتمان، ۴۲ مهمان پذیر و ۱۱۰ خانه اجاره ای دارای مجوز است که در مجموع حدود ۷۵۰۰ تخت اقامتی را فراهم آورده اند. از این میان، ۴ هتل چهارستاره و مابقی هتل های سه، دو و یک ستاره و مهمان پذیرها هستند که امکان انتخاب های متنوعی را برای اقامت فراهم می کنند.

مراکز خرید و بازارهای سنتی

شهر قم برای خرید سوغات و نیازهای روزمره، دارای مراکز خرید متنوعی است. خیابان های نزدیک حرم، مملو از فروشگاه های سوهان فروشی و شیرینی جات هستند که از مرغوبیت بالایی برخوردارند. علاوه بر این، بازارهای سنتی اطراف حرم و مجتمع های خرید مدرن نیز برای تهیه انواع پوشاک، صنایع دستی و کالاهای دیگر در دسترس هستند. مجتمع های خرید موسی بن جعفر، حجت و الغدیر از مهمترین مراکز خرید قم به شمار می روند.

رسانه ها و مراکز اطلاع رسانی

قم به دلیل جایگاه مذهبی و علمی خود، دارای رسانه ها و مراکز اطلاع رسانی فعالی است:

• صدا و سیمای مرکز قم: در سال ۱۳۶۷ به عنوان دفتر خبری تأسیس شد. رادیوی مرکز قم از سال ۱۳۷۵ و شبکه تلویزیونی سیمای نور از سال ۱۳۸۲ شروع به کار کرده اند و اکنون ۲۴ ساعته برنامه پخش می کنند.
• شبکه های سراسری: دو شبکه رادیویی سراسری، یعنی «رادیو معارف» و «رادیو ندای اسلام» (به زبان انگلیسی)، از شهر قم پخش می شوند که نقش مهمی در تولید و ترویج محتوای دینی دارند.
• نشریات و خبرگزاری ها: بیش از ۱۱۰ روزنامه، هفته نامه، ماهنامه، فصل نامه و سالنامه در قم چاپ می شوند. دفتر مرکزی ۳ خبرگزاری مهم حوزه (حوزه نیوز)، اهل بیت (ابنا) و رسا نیز در قم قرار دارد. علاوه بر این، پایگاه های خبری محلی مانند قم نیوز، فردو نیوز، قم نا و قم فردا نیز اخبار قم و کشور را پوشش می دهند.

مراکز علمی و دانشگاهی

قم علاوه بر حوزه های علمیه، دارای چندین دانشگاه و مرکز آموزش عالی است که به توسعه علمی و فرهنگی شهر کمک می کنند:

• دانشگاه های مهم: دانشگاه قم، دانشگاه صنعتی قم، دانشگاه پیام نور قم، دانشگاه علوم پزشکی قم، و سایر مراکز آموزش عالی.
• مدارس علمیه: ده ها مدرسه علمیه در قم فعالیت می کنند که به آموزش علوم دینی در سطوح مختلف می پردازند.
• پژوهشگاه ها و مراکز تحقیقاتی: وجود پژوهشگاه ها و مراکز تحقیقاتی متعدد، قم را به قطب پژوهش های دینی و انسانی در ایران تبدیل کرده است.

ورزش در قم: پتانسیل های پنهان

ورزش در قم نیز از جایگاه ویژه ای برخوردار است و این شهر در برخی رشته ها، پتانسیل های بالایی دارد:

• فوتسال: فوتسال به نوعی ورزش اول قم محسوب می شود و این شهر از دیرباز یکی از قطب های مطرح فوتسال در کشور بوده است. قم با داشتن بازیکنان و مربیان مستعد و هواداران پرشور، مهد فوتسال ایران شناخته می شود. بازیکنانی مانند وحید غیاثی، محسن حسن زاده و علی اصغر حسن زاده از ملی پوشان مطرح فوتسال قم هستند.
• کاراته: کاراته نیز از ورزش های پرطرفدار در قم است و قهرمانان ملی مانند مهدی عموزاده و امیر مهدی زاده از این شهر برخاسته اند.
• کشتی: قم در رشته کشتی فرنگی و آزاد نیز قهرمانانی داشته است، از جمله علیرضا نجاتی در کشتی فرنگی.
• هندبال: به ویژه در بخش زنان، قم سابقه درخشانی در هندبال دارد و باشگاه هایی مانند هدف پویان جوان قم، ملی پوشان متعددی را به تیم ملی هندبال زنان ایران معرفی کرده اند.

شهرهای خواهرخوانده قم

قم با چندین شهر در نقاط مختلف جهان، پیمان خواهرخواندگی امضا کرده است که نشان دهنده روابط فرهنگی و بین المللی این شهر است. این شهرها شامل سنت پترزبورگ (روسیه)، کربلا (عراق)، نجف (عراق)، انطاکیه (ترکیه)، آستانه (قزاقستان) و قازان (روسیه) هستند.

نتیجه گیری: قم، شهری با ابعاد بی شمار

قم، شهری فراتر از یک مقصد صرفاً زیارتی، گنجینه ای ارزشمند از تاریخ، فرهنگ، علم و تمدن ایرانی اسلامی است. از قدمت باستانی آن که ریشه های تمدن را به هزاره های دور می رساند، تا نقش بی بدیلش در شکل گیری و پیروزی انقلاب اسلامی، و جایگاه امروزین آن به عنوان پایتخت فرهنگی جهان تشیع و مرکز مرجعیت، هر گوشه ای از این شهر روایتی شنیدنی دارد.

با وجود اماکن مذهبی و تاریخی باشکوه، صنایع دستی نفیس و غذاهای سنتی دلپذیر، قم پتانسیل های عظیمی برای توسعه گردشگری و اقتصادی در آینده دارد. این شهر با موقعیت استراتژیک و امکانات رو به رشد خود، نه تنها برای زائران، بلکه برای هر علاقه مند به فرهنگ، تاریخ و دانش، تجربه ای عمیق و فراموش نشدنی را رقم می زند. بازدید از قم، نه تنها یک سفر، که غوطه وری در عمق معنویت و تاریخ ایران است.