نکات درس اول ادبیات یازدهم | کاملترین راهنمای آمادگی امتحان

آخرین به روز رسانی: 04/08/1404

خواندن این مطلب 24 دقیقه زمان میبرد

نکات درس اول ادبیات یازدهم

درس اول ادبیات فارسی یازدهم، شعر «نیکی» از سعدی شیرازی، سرشار از مفاهیم عمیق اخلاقی، اجتماعی و عرفانی است که درک دقیق آن برای موفقیت در امتحانات و حتی کنکور ضروری است. این مقاله یک راهنمای جامع و کاربردی برای تمامی جنبه های این درس ارائه می دهد تا شما را در فهم کامل ابیات، شناسایی آرایه های ادبی و نکات دستوری یاری رساند. این نوشتار با نگاهی دقیق و فنی به شعر «نیکی»، سعی در برطرف کردن تمامی ابهامات دانش آموزان دارد.

آشنایی با شعر «نیکی» و سعدی شیرازی، استاد سخن

پیش از ورود به جزئیات درس، لازم است با خالق این اثر ارزشمند و همچنین کلیت داستان آشنا شویم. سعدی، بی شک یکی از ارکان چهارگانه ادبیات فارسی و شاعری است که کلامش بر تارک فرهنگ و ادب این سرزمین می درخشد.

نگاهی به زندگی و آثار سعدی

شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی، شاعر و نویسنده نامدار قرن هفتم هجری، با آثار بی نظیر خود، گلستان و بوستان، جایگاه ویژه ای در ادبیات فارسی یافته است. او با سفرهای متعدد و کسب تجربیات فراوان، توانست حکمت و اندرز را در قالب کلامی شیوا و دلنشین به جامعه ارائه دهد. سعدی با تبحر خاص خود در «سهولت ممتنع» (ساده و در عین حال دشوار)، سخنان حکیمانه را به گونه ای بیان می کند که هم برای عوام قابل درک است و هم برای خواص، دارای لایه های معنایی عمیق. او در قالب های گوناگون شعری از جمله غزل، قصیده، مثنوی و قطعه طبع آزمایی کرده و در هر کدام شاهکارهایی از خود به یادگار گذاشته است.

معرفی قالب و مضمون کلی شعر «نیکی»

شعر «نیکی» که در کتاب فارسی یازدهم آمده است، برگرفته از

بخش حکایات کتاب بوستان سعدی است و در قالب مثنوی سروده شده است. مثنوی قالبی است که در آن هر بیت دارای قافیه ای مستقل است و این ویژگی به شاعر اجازه می دهد تا داستانی طولانی را روایت کند. مضمون اصلی این شعر، داستان آموزنده ای درباره درویشی است که با مشاهده روباهی ناتوان و شیری شکارچی، دچار توکل اشتباه می شود و در نهایت با ندایی غیبی، به درک صحیح از توکل و اهمیت تلاش و دستگیری از دیگران می رسد.

این داستان که با چشمان یک درویش شوریده حال آغاز می شود، ابتدا او را به حیرت وامی دارد که چگونه روباهی بی دست و پا روزی می گیرد. سپس با مشاهده شیری که از شکار خود (شغال) می خورد و باقی مانده آن را برای روباه می گذارد، درویش به این باور اشتباه می رسد که خداوند روزی رسان است و نیازی به تلاش نیست. او خود را خانه نشین می کند به امید آنکه روزی اش از غیب برسد، اما به تدریج ضعیف و رنجور می شود. سرانجام ندایی غیبی او را به راه راست هدایت می کند که به جای انتظار کشیدن، باید مانند شیر تلاش کند و حتی به دیگران نیز کمک رساند.

قلمرو فکری: گره گشایی از معنا و مفهوم ابیات

فهم عمیق پیام و معنای ابیات، سنگ بنای درک کامل شعر «نیکی» است. در این بخش، به معنی دقیق هر بیت و ارتباط آن با مفاهیم کلی داستان می پردازیم.

معنی دقیق و روان بیت به بیت

در ادامه، ابیات شعر «نیکی» را بیت به بیت معنی می کنیم و نکات مفهومی هر بخش را توضیح می دهیم.

یکی روبهی دید بی دست و پای / فرو ماند در لطف و صنع خدای

معنی: شخصی (درویشی) روباهی را دید که دست و پای از کار افتاده ای داشت و از مهربانی و آفرینش خداوند در شگفت ماند.

نکات مفهومی: این بیت، آغازگر حیرت درویش است. او توانایی و قدرت خداوند را در روزی رساندن به موجودات ناتوان می بیند و همین مشاهده، پایه و اساس گمراهی بعدی او را تشکیل می دهد. لطف و صنع خدا اشاره به حکمت و قدرت بی کران الهی دارد.
که چون زندگانی به سر می برد؟ / بدین دست و پای از کجا می خورد؟

معنی: (او با خود اندیشید) که این روباه چگونه زندگی می کند و با این دست و پای معیوب، از کجا غذا به دست می آورد؟

نکات مفهومی: درویش در اینجا به فکر فرو می رود که این روباه با وجود ناتوانی، چگونه می تواند نیازهای اولیه خود را برطرف کند. این پرسش، نشان دهنده تعجب و ابهام اوست و سوالات بنیادینی درباره روزی و تدبیر الهی در ذهن او شکل می گیرد.
در این بود درویش شوریده رنگ / که شیری برآمد شغالی به چنگ

معنی: درویشِ آشفته حال در همین فکر و اندیشه بود که ناگهان شیری از راه رسید که شغالی را شکار کرده بود.

نکات مفهومی: این بیت، نقطه عطفی در داستان است. ورود شیر و شکارش، پاسخی ظاهری به پرسش درویش می دهد و او را در مسیر توکل اشتباه یاری می کند. «شوریده رنگ» کنایه از پریشان حالی و دگرگونی روحی درویش است.
شغال نگون بخت را شیر خورد / بماند آنچه روبه از آن سیر خورد

معنی: شیر، شغالِ بدبخت را خورد و از آن گوشت، آنچه باقی ماند، روباه خورد و سیر شد.

نکات مفهومی: در این لحظه، درویش شاهد صحنه ای است که به ظاهر، تفکر او را تأیید می کند. او نتیجه می گیرد که روزی روباه از طریق شیر به او می رسد، بدون اینکه روباه تلاشی کرده باشد. این برداشت اشتباه از «روزی رسانی غیبی» در ذهن درویش تثبیت می شود.
دگر روز باز اتفاق اوفتاد / که روزی رسان قوت روزش بداد

معنی: روز بعد نیز همین اتفاق تکرار شد و خداوند روزی رسان، خوراک آن روباه را به او رساند.

نکات مفهومی: تکرار این واقعه، باور درویش را محکم تر می کند که روزی همه از غیب می رسد و نیازی به تلاش نیست. این بیت، به مفهوم «تلمیح» نیز اشاره دارد، زیرا ایده روزی رسانی خداوند در قرآن کریم و احادیث اسلامی مکرراً ذکر شده است.
یقین، مرد را دیده بیننده کرد / شد و تکیه بر آفریننده کرد

معنی: این اطمینان به اینکه خداوند روزی رسان است، چشمان مرد را بینا و آگاه کرد. (او) رفت و بر آفریننده خود توکل کرد (و دست از کار کشید).

نکات مفهومی: «دیده بیننده کردن» در اینجا به معنای آگاه و دانا شدن است، اما درویش این آگاهی را در مسیر غلطی به کار می برد. او به جای درک لزوم تلاش در کنار توکل، به توکل مطلق و ترک کوشش روی می آورد.
کزین پس به کنجی نشینم چو مور / که روزی نخوردند پیلان به زور

معنی: (با خود گفت) از این به بعد در گوشه ای مانند مورچه ای می نشینم؛ زیرا حتی فیل ها نیز روزی خود را با زور و قدرت بازوی خود به دست نمی آورند (بلکه خداوند روزی شان را می دهد).

نکات مفهومی: این بیت، اوج توکل نادرست درویش را نشان می دهد. او با تشبیه خود به مور ضعیف و مقایسه با فیل قدرتمند، استدلال می کند که روزی تنها از سوی خدا می رسد و تلاش بی معناست. این تفکر مغلطه آمیز است، زیرا تلاش خود جزئی از نظام روزی الهی است.
زنخدان فرو برد چندی به جیب / که بخشنده روزی فرستد ز غیب

معنی: مدتی (درویش) در گوشه ای به فکر فرو رفت و تلاشی نکرد؛ به این امید که خداوندِ روزی دهنده، روزی اش را از عالم غیب بفرستد.

نکات مفهومی: درویش در این بیت، در حالت انتظار منفعلانه به سر می برد. «زنخدان فرو بردن به جیب» کنایه از گوشه نشینی و کناره گیری از فعالیت است. او امید دارد که رزق بی هیچ زحمتی به دستش رسد.
نه بیگانه تیمار خوردش نه دوست / چو چنگش رگ و استخوان ماند و پوست

معنی: نه هیچ غریبه ای و نه هیچ آشنایی از او مراقبت و غمخواری نکردند؛ و (از شدت گرسنگی و ضعف) مانند ساز چنگ که فقط از رگ و استخوان و پوست تشکیل شده، لاغر و نحیف گشت.

نکات مفهومی: این بیت، نتیجه منفی توکل اشتباه را به تصویر می کشد. درویش به دلیل عدم تلاش، به ضعف و بیماری دچار می شود و هیچکس نیز به داد او نمی رسد. این بخش نشان می دهد که حتی توکل کنندگان نیز نباید از کمک های دنیوی و تلاش غافل شوند.
چو صبرش نماند از ضعیفی و هوش / ز دیوار محرابش آمد به گوش

معنی: هنگامی که از شدت ناتوانی و ضعف بدنی، صبر و هوش و تاب و توانش به پایان رسید، از دیوار محراب (نمازگاه) این ندا به گوشش رسید که:

نکات مفهومی: درویش به نقطه اوج ضعف و ناامیدی می رسد. در این لحظه حساس، ندایی غیبی او را از گمراهی نجات می دهد. این ندا، حکم تلنگری الهی را دارد که انسان را به مسیر صحیح رهنمون می شود.
برو شیر درنده باش، ای دغل / مینداز خود را چو روبه شل

معنی: ای انسان حیله گر (که با فریب خود را ناتوان نشان می دهی)! برو و مانند شیر، قدرتمند و فعال باش؛ خودت را مثل روباه ناتوان و بی دست و پا رها نکن.

نکات مفهومی: این بیت، دستورالعملی قاطع برای بازگشت به تلاش است. ندا، درویش را «دغل» خطاب می کند، زیرا توکل بدون عمل، نوعی حیله و فریب برای فرار از مسئولیت است. شیر نماد تلاش و روباه نماد تنبلی و وابستگی است.
چنان سعی کن کز تو ماند چو شیر / چه باشی چو روبه به وامانده سیر؟

معنی: چنان تلاش کن که مانند شیر از غذای تو چیزی برای افراد ضعیف باقی بماند (همانند شیری که از شکارش چیزی برای روباه ماند)؛ چرا مانند روباه، منتظر باقیمانده غذای دیگران هستی؟

نکات مفهومی: این بیت، به اهمیت تلاش سازنده و سخاوت اشاره دارد. انسان باید نه تنها برای خود، بلکه برای کمک به دیگران نیز تلاش کند. این سوال، یک پرسش انکاری است که درویش را به تفکر وامی دارد.
بخور تا توانی به بازوی خویش / که سعیت بود در ترازوی خویش

معنی: تا آنجا که می توانی از نتیجه تلاش و کوشش خودت بهره مند شو؛ زیرا نتیجه تلاش تو، در ترازوی اعمالت سنجیده خواهد شد (و به خودت باز خواهد گشت).

نکات مفهومی: این بیت، تأکید بر مسئولیت فردی و اصل بازگشت عمل است. هر تلاشی، نتیجه ای دارد که مستقیماً به خود شخص برمی گردد. این مفهوم با آیات قرآنی مانند «لیس للانسان الا ما سعی» (انسان را جز کوشش او نیست) همخوانی دارد.
بگیر ای جوان دست درویش پیر / نه خود را بیفکن که دستم بگیر

معنی: ای جوان، دست پیرمرد ناتوان را بگیر و به او کمک کن؛ نه اینکه خودت را ناتوان و افتاده نشان دهی و (به دیگران بگویی) دستم را بگیر (یعنی از دیگران کمک بخواهی).

نکات مفهومی: این بیت، به موضوع دستگیری از مستمندان و پرهیز از ریاکاری و تظاهر به ضعف می پردازد. سعدی به جای منفعل بودن و درخواست کمک، بر مقدم بودن کمک رساندن تأکید می کند. جوان و پیر در اینجا نماد قشر فعال و نیازمند جامعه هستند.
خدا را بر آن بنده بخشایش است / که خلق از وجودش در آسایش است

معنی: خداوند بر آن بنده ای رحمت و بخشش دارد که مردم از وجود او (اعمال و کارهایش) در آسایش و راحتی باشند.

نکات مفهومی: این بیت، اوج پیام اخلاقی شعر را بیان می کند: راه رسیدن به رحمت الهی، خدمت به خلق است. آسایش مردم از وجود انسان، معیار رستگاری و بخشش الهی دانسته می شود. این مفهوم نیز تلمیحی به احادیث نبوی در باب کمک به همنوعان است.
کرم ورزد آن سر که مغزی در اوست / که دون همتانند بی مغز و پوست

معنی: کسی بخشندگی می کند که صاحب عقل و اندیشه است (انسان های با خرد، کریم و بخشنده اند)؛ زیرا افراد پست و بی همت، فقط ظاهر انسان بودن را دارند و از عقل و درایت بی بهره اند.

نکات مفهومی: این بیت به رابطه خرد و سخاوت اشاره دارد. سعدی معتقد است که بخشندگی نشانه عقلانیت و والایی طبع است و افراد دون همت و تنگ نظر فاقد این ویژگی هستند. «مغز» نماد عقل و «پوست» نماد ظاهر بی محتوا است.
کسی نیک بیند به هر دو سرای / که نیکی رساند به خلق خدای

معنی: کسی در دنیا و آخرت (هر دو جهان) خوشبخت و رستگار خواهد شد که به بندگان خداوند نیکی کند.

نکات مفهومی: این بیت، جمع بندی نهایی و پیام اخلاقی اصلی داستان است: بزرگترین راه رستگاری در دنیا و آخرت، نیکی به مردم است. این نیکی نه تنها در این دنیا آرامش می آورد، بلکه در جهان دیگر نیز پاداش و خیر کثیر خواهد داشت. این بیت نیز حاوی تلمیح به آیات قرآنی درباره پاداش اعمال نیک است.

پیام های اصلی و فرعی داستان «نیکی»

شعر «نیکی» لایه های معنایی متعددی دارد که مهم ترین آن ها را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

توکل صحیح در کنار تلاش: سعدی به ما می آموزد که توکل به خداوند نباید به معنای دست کشیدن از تلاش و کوشش باشد. روزی رسان بودن خدا به معنای فراهم آوردن بستر و امکانات است، نه اعطای رزق بدون زحمت.
اهمیت تلاش و خودکفایی: انسان باید با تکیه بر توانایی های خود، برای کسب روزی حلال و مفید تلاش کند و سربار دیگران نباشد.
سخاوت و کمک به همنوع: اوج انسانیت و تقرب به خداوند در آن است که انسان نه تنها برای خود، بلکه برای آسایش دیگران نیز بکوشد و دستگیر ضعیفان باشد.
نتیجه اعمال: هر عمل انسان، چه نیک و چه بد، به خودش بازمی گردد و در نهایت پاداش یا کیفر آن را خواهد دید.
رابطه خرد و کرم: بخشندگی و جوانمردی نشانه ای از خرد و کمال انسانی است.

قلمرو زبانی: واژگان و ساختار دستوری شعر «نیکی»

برای درک کامل شعر، آشنایی با معنی واژگان دشوار و همچنین نکات دستوری موجود در آن ضروری است. این بخش به تفصیل این موارد را شرح می دهد.

واژه نامه جامع درس اول ادبیات یازدهم

در جدول زیر، مهمترین کلمات دشوار شعر «نیکی» به همراه معنی آنها آورده شده است:

واژه	معنی	مترادف/توضیح بیشتر
روماندن	متحیّر شدن، شگفت زده شدن	تعجب کردن
صُنع	آفرینش، آفریدن	خلقت، آفرینندگی
چون	چگونه	ابتدای جمله پرسشی
شوریده رنگ	آشفته حال، پریشان	غمگین، سراسیمه
برآمد	جلو آمد، ظاهر شد	پیدا شد
شغال	جانوری پستاندار از تیره سگان	سگ مانند
چنگ	پنجه	دست، پنجه حیوانات
نگون بخت	بدبخت، شوربخت	تیره بخت
قوت	خوراک، غذا، رزق	روزی
دیده	چشم	عضو بینایی
بیننده	آگاه، هوشیار	دانا، بینا
تکیه	اعتماد، اطمینان	توکل، پشتگرمی
کزین	که از این	ترکیب «که» + «از» + «این»
کنج	گوشه، زاویه	خلوتگاه
مور	مورچه	حشره ای کوچک
پیلان	فیل ها (جمع پیل)	بزرگ ترین حیوانات خشکی
زنخدان	چانه	قسمت زیر لب ها
جیب	گریبان، یقه	بخشی از لباس
بخشنده	روزی دهنده، خداوند	کریم، جواد
غیب	پنهان، نهان از چشم	عالم ماوراء
تیمار خوردن	غمخواری کردن، مراقبت کردن	پرستاری
چنگ	نوعی ساز که سر آن خمیده است	سازی زهی
محراب	جای ایستادن پیش نماز در مسجد؛ کُنج	نیایشگاه
دَغَل	ناراست، حیله گر، فریبکار	مکار
شل	لنگ، از کار افتاده	ناتوان
سعی	تلاش، کوشش	کوشش
مانَد	بمانَد (فعل مضارع)	باقی بماند
وامانده	باقیمانده، پس مانده	اضافی
درویش	فقیر، گدا، بی چیز	تهیدست
بیفکن	ناتوان نشان دادن، انداختن	خود را رها کردن
بخشایش	عفو، رحم، آمرزش	گذشت
خلق	مردم	انسان ها
کرم ورزیدن	جوانمردی کردن، بخشش کردن	سخاوت به خرج دادن
سر	مجاز از انسان	وجودی
مغز	مجاز از عقل و اندیشه	خرد
دون همّت	کوتاه همت، فرومایه	پست همت
سرا	خانه، جهان	کاخ
دو سرا	دنیا و آخرت	دو جهان

نکات دستوری کلیدی در شعر

شعر سعدی با وجود سادگی ظاهری، دارای نکات دستوری ظریفی است که فهم آن ها به درک دقیق تر معانی کمک می کند:

انواع «را»:
- «را» در «مرد را دیده بیننده کرد» (بیت ۶): اینجا «را» فک اضافه است و به معنی «دیده مرد» یا «چشم مرد» است.
- «را» در «شغال نگون بخت را شیر خورد» (بیت ۴): «را» در اینجا نشانه مفعول است (شیر، شغال را خورد).
- «را» در «خدا را بر آن بنده بخشایش است» (بیت ۱۵): «را» در اینجا به معنی «برای» یا «نشان دهنده دارندگی» است، یعنی «برای خدا بخشایش است» یا «خدا بخشایش دارد».
جهش ضمیر:
- «ش» در «قوت روزش بداد» (بیت ۵): ضمیر «ش» به «روباه» برمی گردد و نقش مضاف الیه را دارد (قوتِ روزِ روباه).
- «ش» در «تیمار خوردش» (بیت ۹): این ضمیر نیز به «مرد» برمی گردد و نقش مفعولی دارد (هیچ کس او را تیمار نخورد).
- «ش» در «محرابش آمد به گوش» (بیت ۱۰): این «ش» می تواند به «محراب» (مضاف الیه) یا به «مرد» (متمم) برگردد.
حذف فعل و سایر اجزای جمله به قرینه:
- در بیت ۲: «بدین دست و پای از کجا می خورد؟» مفعول جمله دوم (روزی) به قرینه معنایی حذف شده است (روزی می خورد).
- در بیت ۶: «شد و تکیه بر آفریننده کرد». فعل «رفت» پس از «شد» در معنا حذف شده است.
افعال مرکب:
- «به سر بردن» (بیت ۲): به معنای «گذراندن» است.
- «به چنگ آوردن» (بیت ۳): به معنای «شکار کردن».
- «تیمار خوردن» (بیت ۹): به معنای «غمخواری کردن».
- «کرم ورزیدن» (بیت ۱۶): به معنای «جوانمردی کردن».
نقش دستوری کلمات در برخی ابیات مهم:
- بیت ۱: «روبه» در «یکی روبهی دید» مفعول است.
- بیت ۲: «زندگانی» در «چون زندگانی به سر می برد» مفعول است.
- بیت ۳: «درویش شوریده رنگ» نهاد است.
- بیت ۷: «روزی» در «روزی نخوردند پیلان» مفعول است. «مور» در «چو مور» متمم است.
- بیت ۱۱: «دغل» منادا است. «شیر درنده» مسند است.
- بیت ۱۲: «سعی» در «چنان سعی کن» مفعول است.
- بیت ۱۴: «جوان» منادا است.
- بیت ۱۵: «بخشایش» نهاد است.

قلمرو ادبی: آرایه ها و زیبایی های هنری «نیکی»

سعدی به عنوان استاد سخن، در شعر «نیکی» از آرایه های ادبی مختلفی بهره برده است که زیبایی و عمق معنایی کلام او را دوچندان می کند.

تحلیل آرایه های ادبی بیت به بیت

در این بخش، آرایه های ادبی هر بیت به صورت جداگانه مورد بررسی قرار می گیرد.

یکی روبهی دید بی دست و پای / فرو ماند در لطف و صنع خدای
- کنایه: «بی دست و پای» کنایه از ناتوان و معلول بودن.
- مراعات نظیر (تناسب): «دست و پا» و «لطف و صنع».
- واج آرایی: تکرار مصوّت «ی» (یکی، روبهی، دید، بی دست، پای، خدای).
- نماد: «روباه» نماد ضعف، ناتوانی و افراد بی کوشش.
- کنایه: «فرو ماندن» کنایه از تعجب شدید و حیرت زدگی.
که چون زندگانی به سر می برد؟ / بدین دست و پای از کجا می خورد؟
- مراعات نظیر (تناسب): «دست» و «پا».
- کنایه: «به سر بردن» کنایه از زندگی را گذراندن، روزگار سپری کردن.
- ایهام تناسب: «سر» با «دست و پا» تناسب دارد (اعضای بدن).
در این بود درویش شوریده رنگ / که شیری برآمد شغالی به چنگ
- مراعات نظیر (تناسب): «شیر» و «شغال».
- تضاد: «شیر» (نماد قدرت) و «شغال» (نماد ضعف).
- کنایه: «شوریده رنگ» کنایه از پریشان حال و آشفته بودن.
- کنایه: «به چنگ آوردن» کنایه از شکار کردن و به دست آوردن.
- جناس ناقص اختلافی: «رنگ» و «چنگ» (اختلاف در یک حرف).
- نماد: «شیر» نماد قدرت، دلاوری، و خودکفایی.
شغال نگون بخت را شیر خورد / بماند آنچه روبه از آن سیر خورد
- مراعات نظیر (تناسب): «شیر»، «شغال» و «روباه».
- جناس ناقص اختلافی: «شیر» و «سیر» (اختلاف در یک حرف).
- کنایه: «نگون بخت» کنایه از بدبخت و بداقبال.
- تناسب: «شیر» و «روباه».
دگر روز باز اتفاق اوفتاد / که روزی رسان قوت روزش بداد
- مراعات نظیر (تناسب): «روز»، «روزی رسان»، «قوت».
- جناس ناقص افزایشی: «روز» و «روزی» (افزایش یک حرف).
- کنایه: «روزی رسان» کنایه از خداوند متعال.
- تلمیح: اشاره به آیات و احادیث درباره روزی رسانی خداوند (مانند: «وَ ما مِن دابَّهِ فِی الارضِ اِلّا عَلَی الله رِزقُها»).
- واژه آرایی: تکرار کلمه «روز».
یقین، مرد را دیده بیننده کرد / شد و تکیه بر آفریننده کرد
- مراعات نظیر (تناسب): «دیده» و «بیننده».
- اشتقاق: «دیده» و «بیننده» (از یک ریشه دیدن).
- ایهام تناسب: «دیده» به دو معنی: ۱. چشم (با بیننده تناسب دارد)، ۲. آنچه دیده می شود.
- کنایه: «بیننده کردن» کنایه از آگاه و دانا کردن.
- کنایه: «تکیه کردن» کنایه از توکل و اعتماد کردن.
- مجاز: «دیده» مجاز از خودِ مرد.
کزین پس به کنجی نشینم چو مور / که روزی نخوردند پیلان به زور
- تشبیه: «من چو مور» (من مانند مور).
- تضاد: «مور» (نماد ضعف) و «پیل» (نماد قدرت).
- مراعات نظیر (تناسب): «مور» و «پیل».
- جناس ناقص اختلافی: «مور» و «زور».
- کنایه: «به کنجی نشستن» کنایه از دست از کار کشیدن و گوشه نشینی.
- نماد: «مور» نماد ضعف و کوچکی، «پیل» نماد قدرت و بزرگی.
- تلمیح: اشاره به آیه «وَ ما مِن دابَّهِ فِی الارضِ اِلّا عَلَی الله رِزقُها».
زنخدان فرو برد چندی به جیب / که بخشنده روزی فرستد ز غیب
- کنایه: «زنخدان فرو بردن به جیب» کنایه از به فکر فرو رفتن، گوشه نشینی و تلاش نکردن.
- جناس ناقص اختلافی: «جیب» و «غیب».
- تلمیح: اشاره به آیه «إنّ الله هو الرّزّاق» (همانا خداوند خود روزی دهنده است).
نه بیگانه تیمار خوردش نه دوست / چو چنگش رگ و استخوان ماند و پوست
- تضاد: «بیگانه» و «دوست».
- مجاز: «بیگانه و دوست» مجاز از تمامی مردم.
- مراعات نظیر (تناسب): «رگ»، «استخوان»، «پوست» و «چنگ» (ساز).
- تشبیه: «او چو چنگ» (او مانند چنگ لاغر شد). وجه شبه: لاغر شدن و نحیف گشتن.
- ایهام تناسب: «چنگ» به دو معنی: ۱. ساز (که با رگ و استخوان و پوست تناسب دارد)، ۲. انگشتان دست.
- جناس ناقص اختلافی: «دوست» و «پوست».
- کنایه: «تیمار خوردن» کنایه از غمخواری و یاری کردن.
چو صبرش نماند از ضعیفی و هوش / ز دیوار محرابش آمد به گوش
- جناس ناقص اختلافی: «هوش» و «گوش».
- مجاز: «دیوار محراب» مجاز از عالم غیب یا درون.
- کنایه: «به گوش آمدن» کنایه از شنیده شدن.
برو شیر درنده باش، ای دغل / مینداز خود را چو روبه شل
- تشبیه: «تو چو شیر درنده باش» و «تو چو روبه شل» (تشبیه فشرده).
- تضاد: «شیر» و «روباه».
- مراعات نظیر (تناسب): «شیر» و «روباه».
- نماد: «شیر» نماد قدرتمندی، تلاش و خودکفایی؛ «روباه» نماد تنبلی، وابستگی و حیله گری.
- کنایه: «خود را انداختن» کنایه از خود را ناتوان و درمانده نشان دادن.
چنان سعی کن کز تو ماند چو شیر / چه باشی چو روبه به وامانده سیر؟
- تشبیه: «تو چو شیر» و «تو چو روبه».
- تضاد: «شیر» و «روباه».
- مراعات نظیر (تناسب): «شیر» و «روباه».
- جناس ناقص اختلافی: «شیر» و «سیر».
- پرسش انکاری: مصرع دوم (چه باشی چو روبه…)، یعنی نباید مانند روباه باشی.
- واژه آرایی: تکرار کلمه «چو».
بخور تا توانی به بازوی خویش / که سعیت بود در ترازوی خویش
- مجاز: «بازو» مجاز از قدرت، توانایی و تلاش.
- استعاره مکنیه: «سعی» (استعاره از چیزی که قابل وزن کردن در ترازوست).
- کنایه: «در ترازوی خویش بودن» کنایه از اینکه نتیجه اعمال خود را خواهی دید و هر کس نتیجه تلاشش را می گیرد.
- تلمیح: اشاره به آیه «لَیسَ لِلاِنسانِ اِلّا ما سَعی» (انسان را جز آنکه خود کوشیده است، چیزی نیست) و «کُلُّ نَفسِ بِما کَسَبَت رَهینَه» (هر کس در گرو اعمال خویش است).
- تمثیل: مصرع دوم حکم تمثیل دارد، یعنی آنچه بکاری همان درو خواهی کرد.
بگیر ای جوان دست درویش پیر / نه خود را بیفکن که دستم بگیر
- تضاد: «جوان» و «پیر».
- مراعات نظیر (تناسب): «جوان» و «پیر».
- کنایه: «دست گرفتن» کنایه از کمک کردن.
- کنایه: «خود را افکندن» کنایه از خود را ناتوان و محتاج نشان دادن.
- واژه آرایی (تکرار): تکرار کلمه «دست» و «بگیر».
خدا را بر آن بنده بخشایش است / که خلق از وجودش در آسایش است
- مراعات نظیر (تناسب): «خدا»، «خلق»، «بنده»، «بخشایش».
- مجاز: «وجود» مجاز از اعمال و رفتار نیک.
- تلمیح: اشاره به حدیث پیامبر (ص) «خَیرُ النّاسِ مَن یَنفَعُ النّاسَ» (بهترین مردم کسی است که برای مردم سودمند باشد).
- واج آرایی: تکرار صامت «ش».
- تمثیل: کل بیت حکم تمثیل دارد، یعنی نتیجه نیکی به دیگران، بخشایش الهی است.
کرم ورزد آن سر که مغزی در اوست / که دون همتانند بی مغز و پوست
- مجاز: «سر» مجاز از وجود انسان، «مغز» مجاز از عقل و اندیشه، «پوست» مجاز از ظاهر بی محتوا.
- تضاد: «مغز» و «پوست».
- مراعات نظیر (تناسب): «سر»، «مغز»، «پوست».
- کنایه: «بی مغز» کنایه از نادان و بی عقل.
- واج آرایی: تکرار صامت «ر».
- جناس ناقص اختلافی: «اوست» و «پوست».
کسی نیک بیند به هر دو سرای / که نیکی رساند به خلق خدای
- استعاره: «هر دو سرای» استعاره از دنیا و آخرت.
- مراعات نظیر (تناسب): «خلق» و «خدا».
- جناس ناقص افزایشی: «نیک» و «نیکی».
- تلمیح: اشاره به آیه «فَمَن یَعمَل مِثقالَ ذرّهِ خَیراً یَرَه» (پس هر که هم وزن ذره ای نیکی کند، آن را خواهد دید) و حدیث «اَلدُّنیا مَزرَعَهُ الآخِرَه» (دنیا مزرعه آخرت است).

جدول جامع آرایه های ادبی برجسته

برای مرور سریع، مهمترین آرایه های ادبی و ابیات مرتبط با آنها در جدول زیر خلاصه شده اند:

آرایه ادبی	بیت/مصراع نمونه	توضیح مختصر
کنایه	یکی روبهی دید بی دست و پای	ناتوان بودن
مراعات نظیر	دست و پا – لطف و صُنع	تناسب بین واژگان
تلمیح	که روزی رسان قوت روزش بداد	اشاره به آیات و احادیث
تشبیه	کزین پس به کنجی نشینم چو مور	مانند کردن چیزی به چیزی دیگر
جناس ناقص اختلافی	شیر خورد / سیر خورد	هم شکل یا هم آوای بودن دو واژه با معنی متفاوت
نماد	شیر درنده باش، ای دغل / مینداز خود را چو روبه شل	شیر نماد قدرت و روباه نماد ضعف
مجاز	بخور تا توانی به بازوی خویش	بازو به معنای قدرت و توانایی
پرسش انکاری	چه باشی چو روبه به وامانده سیر؟	سوالی که پاسخ آن مشخص است و هدفش تأکید است
ایهام تناسب	چنگش رگ و استخوان ماند و پوست	واژه ای با دو معنی که یکی با کلمات دیگر تناسب دارد

رمزگشایی از نمادها در شعر نیکی

سعدی در این شعر، از حیوانات به عنوان نمادهایی برای انتقال مفاهیم عمیق اخلاقی و رفتاری استفاده کرده است:

روباه: نماد ضعف، ناتوانی، تنبلی و وابستگی. روباه بی دست و پا تصویری از موجودی است که قادر به تامین نیازهای خود نیست و باید منتظر کمک دیگران باشد.
شیر: نماد قدرت، تلاش، خودکفایی و بزرگواری. شیری که شکار می کند و اضافه غذایش را برای روباه می گذارد، نمادی از انسان قدرتمند و بخشنده است.
مور: نماد ضعف و کوچکی. درویش خود را به مور تشبیه می کند تا توجیهی برای عدم تلاش خود بیابد.
پیل: نماد قدرت و بزرگی. درویش با اشاره به فیل می گوید که حتی قدرتمندان نیز با زور خود روزی نمی خورند، که این برداشت، تفسیر غلطی از روزی رسانی الهی است.

ارتباطات فرامتنی: تلمیحات و اشارات در «نیکی»

شعر سعدی سرشار از تلمیحات و ارجاعات به متون دینی و حکمت های رایج است که عمق و اعتبار پیام های آن را افزایش می دهد.

تلمیحات قرآنی و حدیثی

سعدی به زیبایی از آیات قرآن و احادیث نبوی در شعر خود الهام گرفته است:

«وَ ما مِن دابَّهِ فِی الارضِ اِلّا عَلَی الله رِزقُها» (هود، آیه ۶): این آیه که به روزی رسانی خداوند به تمامی موجودات زنده روی زمین اشاره دارد، در بیت پنجم و هفتم شعر «نیکی» تلمیح شده است. درویش این آیه را به اشتباه تفسیر می کند که روزی بی تلاش می رسد.
«اِنّ الله هُوَ الرَّزّاق» (ذاریات، آیه ۵۸): این آیه نیز به صراحت خداوند را روزی دهنده مطلق معرفی می کند و در بیت هشتم شعر «نیکی» که درویش منتظر روزی از غیب است، به آن اشاره دارد.
«لَیسَ لِالِنسانِ اِلّا ما سَعی» (نجم، آیه ۳۹): این آیه تأکید می کند که بهره انسان تنها از سعی و تلاش اوست. این مفهوم در بیت سیزدهم شعر که ندا به درویش می گوید «که سعیت بود در ترازوی خویش»، کاملاً تلمیح شده و در واقع پاسخ نهایی و تصحیح توکل نادرست درویش است.
«خَیرُ النّاسِ مَن یَنفَعُ النّاسَ»: حدیث مشهور پیامبر (ص) که بهترین مردم را سودرسان ترین آن ها می داند، در بیت پانزدهم که به بخشایش خداوند بر بندگان نیکوکار اشاره دارد، بازتاب یافته است.
«اَلدُّنیا مَزرَعَه الآخِرَه»: این حدیث به مفهوم این است که دنیا کشتزار آخرت است و هر چه در این دنیا بکاری، در آخرت درو می کنی. این مفهوم در بیت هفدهم شعر که نیکی به مردم را راه رستگاری در دو سرا می داند، تلمیح شده است.
«اِن اَحسَنتُم اَحسَنتُم الًنفُسِکُم» (اسراء، آیه ۷): این آیه می فرماید اگر نیکی کنید، به خودتان نیکی کرده اید. این مفهوم نیز در بیت هفدهم قابل درک است.

اشاره به ضرب المثل ها و اصطلاحات رایج

حکمت سعدی ریشه در فرهنگ عامه و ضرب المثل های ایرانی نیز دارد. مفاهیم این شعر، بسیاری از اصطلاحات و حکمت های رایج را در اذهان تداعی می کند، از جمله:

«نابرده رنج، گنج میسر نمی شود»: این ضرب المثل معروف، مستقیماً با پیام اصلی شعر در تضاد با توکل درویش و در تأیید ندای غیبی است.
«از تو حرکت، از خدا برکت»: این عبارت نیز گویای تلفیق تلاش انسان و لطف الهی در روزی رسانی است که دقیقا همان پیام نهایی شعر است.
«هر چه کنی به خود کنی، گر همه نیک و بد کنی»: این ضرب المثل، تأکید بر بازگشت اعمال دارد که در بیت سیزدهم شعر نیز بیان شده است.

آمادگی برای امتحانات: راهنمای موفقیت در درس «نیکی»

درس «نیکی» به دلیل محتوای غنی و تنوع آرایه های ادبی و نکات دستوری، از دروس مهم و پرتکرار در امتحانات کلاسی، نهایی و حتی کنکور است. برای کسب بهترین نتیجه، نیاز به یک استراتژی مطالعاتی دقیق دارید.

سوالات پرتکرار و نکات امتحانی

در امتحانات، معمولاً سوالات از جنبه های زیر طراحی می شوند:

معنی و مفهوم ابیات: از شما خواسته می شود معنی روان و نثری هر بیت یا گروهی از ابیات را بنویسید و پیام اصلی آن را توضیح دهید.

نکته: به جای ترجمه تحت اللفظی، بر انتقال مفهوم کلی و ارتباط ابیات با سیر داستان تمرکز کنید.
آرایه های ادبی: شناسایی و توضیح آرایه هایی مانند تشبیه، کنایه، مراعات نظیر، تضاد، جناس، تلمیح و… در ابیات مختلف.

نکته: نه تنها آرایه را نام ببرید، بلکه آن را در بیت مشخص کرده و توضیح دهید چرا آن آرایه در آنجا به کار رفته است.
قلمرو زبانی و دستوری: سوالاتی درباره معنی کلمات دشوار، نقش دستوری کلمات (نهاد، مفعول، متمم، مسند)، انواع «را»، جهش ضمیر، یا حذف به قرینه.

نکته: به جدول واژگان و نکات دستوری که ارائه شد، با دقت توجه کنید. توانایی تشخیص این موارد بسیار مهم است.
تلمیحات و پیام های اخلاقی: شناسایی آیات و احادیثی که شعر به آنها اشاره دارد و توضیح پیام اخلاقی و عرفانی کلی داستان.

نکته: تلمیحات را با ذکر آیه یا حدیث و ترجمه آن به درستی توضیح دهید. پیام های اخلاقی را با مثال از ابیات بیان کنید.
مقایسه و ارتباط: گاهی از شما خواسته می شود این شعر را با آثار یا مفاهیم مشابه دیگر مقایسه کنید یا ارتباط مفهومی آن را با ضرب المثل ها و حکایات دیگر بیان کنید.

نکته: به بخش «ارتباطات فرامتنی» توجه کنید و برای پاسخگویی به این سوالات آماده باشید.

استراتژی های مطالعه اثربخش

برای به خاطر سپردن و درک بهتر مطالب درس «نیکی»، از روش های زیر استفاده کنید:

مطالعه چندباره شعر: ابتدا شعر را چندین بار بخوانید تا با لحن و فضای کلی آن آشنا شوید.
معنی بیت به بیت: پس از هر بیت، معنی آن را برای خودتان بازگو کنید و مطمئن شوید که مفهوم را درک کرده اید.
خلاصه نویسی و نقشه کشی ذهنی: نکات کلیدی هر بیت و هر قلمرو را به صورت خلاصه یا به شکل نقشه ذهنی (مایندمپ) یادداشت کنید. این کار به مرور سریع مطالب کمک می کند.
استفاده از جدول ها: جدول واژگان و آرایه های ادبی را به دقت بررسی و حفظ کنید. این جدول ها ابزار قدرتمندی برای یادگیری و مرور هستند.
مرور فعال: به جای صرفاً خواندن، سعی کنید مطالب را برای خودتان توضیح دهید یا فلش کارت درست کنید و خودتان را بیازمایید.
حل نمونه سوال: حتماً نمونه سوالات امتحانی سال های گذشته را حل کنید تا با نوع سوالات و نحوه پاسخگویی آشنا شوید.

اشتباهات رایج دانش آموزان و نحوه پرهیز از آنها

دانش آموزان اغلب در این درس مرتکب اشتباهاتی می شوند که با آگاهی از آنها می توان از تکرارشان جلوگیری کرد:

ترجمه تحت اللفظی به جای مفهوم: بسیاری از دانش آموزان صرفاً کلمات را معنی می کنند و مفهوم کلی بیت را نادیده می گیرند. راه حل: پس از معنی کلمات، حتماً یک بار معنی کلی و پیام بیت را با زبان خودتان بنویسید.
اشتباه در تشخیص آرایه ها: تشخیص اشتباه یا عدم توضیح کافی آرایه ها. راه حل: ابتدا تعریف هر آرایه را خوب یاد بگیرید، سپس با مثال های شعر آن را تمرین کنید.
توکل مطلق بدون تلاش: اشتباهی که خود درویش در شعر مرتکب می شود! برخی دانش آموزان با خواندن صرف درس، انتظار نمره خوب دارند. راه حل: درس خواندن و تلاش کردن را در کنار توکل به خداوند قرار دهید.
نادیده گرفتن تلمیحات: عدم توجه به تلمیحات قرآنی و حدیثی که بخش مهمی از درس را تشکیل می دهد. راه حل: به بخش تلمیحات توجه ویژه داشته باشید و آنها را به دقت حفظ کنید.

چگونه یک پاسخ کامل و دقیق بنویسیم؟

برای ارائه یک پاسخ جامع و نمره کامل در امتحانات تشریحی، مراحل زیر را دنبال کنید:

معنی روان و دقیق: ابتدا معنی روان و دقیق بیت را بنویسید و پیام اصلی آن را به وضوح بیان کنید.
قلمرو زبانی: کلمات دشوار را معنی کنید و نکات دستوری مهم (مانند نقش کلمات، انواع «را»، جهش ضمیر و…) را شناسایی و توضیح دهید.
قلمرو ادبی: تمامی آرایه های ادبی موجود در بیت را نام ببرید، توضیح دهید و محل دقیق آنها را در بیت مشخص کنید.
قلمرو فکری: پیام و مفهوم کلی بیت، ارتباط آن با سایر ابیات، و تلمیحات (در صورت وجود) را شرح دهید. به نمادها (مانند شیر، روباه) و مفهوم آنها نیز اشاره کنید.
ساختاردهی و خوانایی: پاسخ خود را با ساختاری منظم و پاراگراف بندی مناسب بنویسید تا خوانا و قابل فهم باشد.

درک صحیح درس «نیکی» از سعدی، نه تنها به نمره شما در ادبیات کمک می کند، بلکه راهنمایی ارزشمند برای زندگی پربارتر ارائه می دهد.

جدول خلاصه نهایی: مرور سریع درس اول ادبیات یازدهم

این جدول به شما کمک می کند تا در یک نگاه، مهم ترین نکات درس اول ادبیات یازدهم را مرور کنید:

عنوان	نکات کلیدی	مثال از شعر
مضمون کلی	داستان درویش، توکل نادرست، پیام ندای غیبی، اهمیت تلاش و کمک به خلق	برو شیر درنده باش، ای دغل / مینداز خود را چو روبه شل
قالب شعر	مثنوی (هر بیت قافیه مستقل دارد)	–
قلمرو فکری (پیام ها)	تلفیق توکل و تلاش، خودکفایی، سخاوت، نتیجه اعمال	که سعیت بود در ترازوی خویش
قلمرو زبانی (واژگان مهم)	صُنع، شوریده رنگ، زنخدان، تیمار خوردن، دَغَل، دون همّت	جدول واژه نامه را مرور کنید
قلمرو زبانی (دستور)	انواع را، جهش ضمیر (ش در محرابش)، حذف فعل (در بیت ۲)	مرد را دیده بیننده کرد (فک اضافه)
قلمرو ادبی (آرایه ها)	کنایه (بی دست و پای)، تشبیه (چو مور)، تضاد (مور و پیل)، تلمیح (آیات روزی)، نماد (شیر و روباه)، جناس (شیر و سیر)	نه بیگانه تیمار خوردش نه دوست / چو چنگش رگ و استخوان ماند و پوست (تشبیه، تضاد، ایهام تناسب)
تلمیحات برجسته	آیات روزی رسانی، لیس للانسان الا ما سعی، الدنیا مزرعه الآخره، حدیث خیرالناس من ینفع الناس	بیت ۵، ۷، ۸، ۱۳، ۱۵، ۱۷
نمادها	روباه (ضعف و تنبلی)، شیر (قدرت و تلاش)، مور (ضعف)، پیل (قدرت)	–

نتیجه گیری: درس «نیکی»؛ چراغ راهی برای زندگی

شعر «نیکی» سعدی، فراتر از یک درس ادبی، منشوری از حکمت های عملی و اخلاقی است که می تواند چراغ راه زندگی هر انسانی باشد. این داستان آموزنده به ما یادآوری می کند که توکل به خداوند نباید ما را از تلاش و کوشش بازدارد؛ بلکه تلاش و همت، جزء لاینفک دستیابی به روزی و موفقیت است. علاوه بر این، سعدی بر اهمیت والا و ارزشمند خدمت به خلق و دستگیری از مستمندان تأکید می کند و آن را راهی برای کسب بخشایش و رضایت الهی در دنیا و آخرت می داند.

با درک عمیق این مفاهیم و به کار بستن آن ها در زندگی، نه تنها می توانیم در امتحانات ادبیات فارسی موفق شویم، بلکه می توانیم به انسان هایی مسئولیت پذیرتر، بخشنده تر و هدفمندتر تبدیل گردیم. ادبیات فارسی، به ویژه کلام سعدی، آیینه ای است که در آن می توانیم بازتاب آموزه های ناب انسانی و دینی را مشاهده کنیم و از آنها برای ساختن فردایی بهتر بهره ببریم.

درس «نیکی» به ما می آموزد که رستگاری واقعی در سایه تلاش برای خود و نیک رسانی به دیگران میسر می شود.

آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "نکات درس اول ادبیات یازدهم | کاملترین راهنمای آمادگی امتحان" هستید؟ با کلیک بر روی آموزش، اگر به دنبال مطالب جالب و آموزنده هستید، ممکن است در این موضوع، مطالب مفید دیگری هم وجود داشته باشد. برای کشف آن ها، به دنبال دسته بندی های مرتبط بگردید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "نکات درس اول ادبیات یازدهم | کاملترین راهنمای آمادگی امتحان"، کلیک کنید.