نقاره نوازی؛ آیینی کهن در حرم امام رضا (ع) /2/

وب سازان شمال/خراسان رضوی میراث آیینی ایران زمین، مهمترین و شاخص ترین بخش شکل دهنده به موسیقی سنتی محسوب می شود و متاسفانه با فراموشی برخی مراسم و آیین ها نقش و کاربرد خود را از دست داده و به بوته فراموشی سپرده شده است.

یکی از میراث آیین ایرانی در حوزه موسیقی، نقاره نوازی است که همچنان شاهد اجرای این سنت آیینی در حرم رضوی هستیم. در گزارش پیشین تاریخچه ای از این سنت دیرپای در بارگاه رضوی را معرفی کردیم و در این گزارش اطلاعات بیشتری درباره وظایف آن ارایه خواهیم کرد.

وظایف نقاره خانه

وظیفه نقاره خانه در دوره های مختلف متفاوت بوده است اما در مجموع می توان آن را در چند قسمت تقسیم کرد:

اعلان ساعت طلوع و غروب خورشید

همانگونه که پیش از این ذکر شد، اصلی ترین دلیل نقاره نوازی اعلام ساعات طلوع و غروب خورشید بوده است. متاسفانه در اسناد دوره صفویه، افشاریه و قاجاریه اشاره ای به زمان نقاره نوازی به جز ایام ماه رمضان نشده است. البته برخی منابع قاجاری اشارات مختصری در این باب دارند اما به نظر می آید رسم نوبت نوازی که هم اکنون رایج است به عنوان شیوه ای ثابت نسل به نسل از گذشته تا به امروز ادامه یافته است. امروزه به جز ایام سوگواری همچنین در ماه های محرم و صفر که نقاره نوازی کاملاً تعطیل است، روزی 2 مرتبه پیش از طلوع و غروب آفتاب به مدت 20 دقیقه نقاره نواخته می شود.

نقاره نوازی در سحرهای ماه رمضان نیز سنتی دیرینه است که به رغم صراحت اسناد با توجه به شواهد موجود سابقه آن را می توان به دوره صفویه رساند. در واقع با توجه به هزینه های صورت گرفته برای روشنایی نقاره خانه که تنها در ماه رمضان در اسناد دیده می شود، می توان نتیجه گرفت که نقاره چیان در شب ها و سحرهای ماه رمضان مشغول کار بوده اند. در دوره افشاریه نیز این رسم ادامه یافت ولی جزییات آن بر ما پوشیده است و در دوره قاجاریه به طور رسمی نقاره خانه برنامه های ویژه ای به مناسبت ماه رمضان بر عهده داشت.

گرامیداشت اعیاد و جشن ها

نقاره نوازی در روزهای جشن و اعیاد یکی از وظایف نقاره چیان است. در جشن ها و اعیادی نظیر عید غدیر، عید قربان عید فطر، میلاد پیامبر(ص)، میلاد حضرت علی (ع)، میلاد امام حسین (ع)، میلاد امام زمان و به خصوص تولد امام رضا (ع)  نقاره نواخته می شد.

پیام رسانی

نقاره نوازی به رساندن پیام های گوناگون اشاره دارد. نقاره چیان معمولا در زمان های مشخصی سازهای خود را به صدا در می آوردند، در اوقات غیر معمولی که اقدام به این کار می کردند، نشان از رویدادهای خاصی بود. هنگام شفای بیماران در حرم امام رضا (ع) از دیگر اوقاتی است که دست کم از دوره قاجار به مناسبت آن نقاره نوازی انجام شده است.

شیوه و ذکر نقاره نوازی

به دلیل فقدان مدارک مستند مشخص نیست آهنگی که نقاره چیان در گذشته در نقاره خانه آستان قدس می نواختند به چه صورت بوده اما مسلم است به مرور زمان ریتم مشخصی یافته که نسل به نسل منتقل شده است. امروزه نقاره چیان برای آغاز مراسم نقاره نوازی در 2 صف قرار می گیرند.

طبل نوازان در سمت راست نقاره خانه و بر روی صندلی می نشینند و طبل ها را روی پایه های فلزی قرار می دهند. کرنانوازان نیز در سمت چپ نقاره خانه می ایستند. آنگاه سرنواز ابتدا و با آهنگ سلطان دنیا و عقبی، علی بن موسی الرضا(ع) می نوازد. در ادامه بقیه کرنانوازان، معروف به پس نواز، با کرنا هماهنگ پاسخ می دهند، امام رضا (دو مرتبه)، مجدداً سرنواز با کرنا به طرف گنبد اشاره می کند و می دمد امام رضا (سه مرتبه) و پس نوازان جواب می دهند؛ غریب رضا (دو مرتبه).

در دست دوم سرنواز می دمد: مولی، مولی، مولی، علی بن موسی الرضا (ع)، پس نوازان پاسخ می دهند، رضاجان (سه مرتبه) و سرنواز سر کرنا را به طرف گنبد طلا می گیرد و ذکر می گوید: یا امام غریب یا امام رضا (ع)، پس نوازان جواب می دهند رضا جان (سه مرتبه).

در دست سوم سرنواز می دمد: دوره دوران امام رضاست، دادرس بیچارگان. پس نوازان جواب می دهند، ای دادرس درماندگان و زمانی که پس نوازان می خواهند کرنا خود را کنار بگذارند. سرنواز می گوید: دادرس و طبال ها با شدت بیشتر بر طبل ها می کوبند. باید توجه داشت طبل ها ذکری ندارند و فقط به عنوان هم نوازی از شروع تا خاتمه با کرناها همراهی می کنند.

امروزه نقاره را 2 دفعه در روز می زنند و هر دفعه به مدت 20 دقیقه یکی قبل از طلوع آفتاب تا هنگام طلوع خورشید و دیگری قبل از غروب آفتاب تا هنگام غروب آن، که به آن خدمت معمولی می گویند در اعیاد مذهبی نیز 2 دفعه نقاره نواخته می شود؛ یک بار شب قبل از آن و بار دیگر در روز عید.

در ماه رمضان به جز ایام شهادت امام علی (ع) و شب های قدر، نقاره خانه 2 نوبت در سحر به صدا در می آید که به آن نقاره سحر می گویند؛ یک مرتبه حدود 2 و نیم ساعت مانده به اذان صبح و بار دیگر یک ربع مانده به طلوع آفتاب نواخته می شود. نقاره غروب را نیز یک ربع مانده به غروب آفتاب به مدت نیم ساعت می نوازند. در عید نوروز هنگام تحویل سال نقاره می زنند و این نقاره را نقاره عید می نامند. در ایام سوگواری و شهادت ایمه (ع) و در ماه های محرم و صفر مانند گذشته نقاره نوازی انجام نمی شود.

مکان نقاره خانه

در سال 1337 نایب التولیه وقت آستان قدس، سید فخرالدین شادمان دستور ساخت نقاره خانه جدیدی را صادر کرد و به منظور انجام این کار ابتدا ساختمان قدیم تخریب و طاق سردر تعمیر اساسی شد در این زمان به طور موقت ابتدا چندی بر بالای سردر با ایجاد داربستی به مدت سه سال بر بالای ایوان عباسی نقاره نواخته می شد.

با تغییر نایب التولیه مدتی کار احداث بنای جدید متوقف شد، اما سرانجام در زمان محمد مهران، نایب التولیه جدید عملیات ساختمانی آن به پایان رسید، ساختمان جدید واقع بر بالای ایوان شرقی صحن انقلاب در 2 طبقه ساخته شد، طبقه اول برای انبار و گذاشتن وسایل نقاره زنی و طبقه دوم به منظور استقرار نقاره زنان در نظر گرفته شد که با پلکان آهنی از طبقه اول به آنجا رفت وآمد می کنند. ارتفاع این 2 طبقه 9.5 متر و قاعده آن 6.18 در 30 متر است.

در نمای خارجی بر لبه سقف سه ردیف مقرنس از کاشی معرق و بر بالای آن در لبه بام کنگره ای معرق به رنگ فیروزه ای دور تا دور آن دیده می شود. نمای بیرونی نقاره خانه با کمک طاق نماهای زیبا و با خوانچه بندی به وسیله کاشی معرق تزیین شده است. ساختمان مذکور تحت نظارت مهندس بیوک قهرمانی و به معماری حاج احمد بیوکی ساخته شد. تنظیم مقرنس ها و سایر امور ساختمانی نیز بر عهده حاج صادق رافتی و طرح کاشی های معرف به قلم محمد حسن رضوانی بوده است. این ساختمان تاکنون چند بار مرمت جزنی شده است ولی همچنان با استحکام و به عنوان جایگاه نواختن نقاره روزانه چشم هر زایری را به سمت خود جلب می کند.

علت دقیق نقاره نوازی در حرم امام رضا (ع) مشخص نیست در توضیح این موضوع دیدگاه های گوناگونی ارایه شده است؛ داشتن عنوان ولایتعهدی برای امام رضا (ع) و جایگاه سیاسی ایشان؛ لزوم پاسداشت حرم رضوی در طول دوره های مختلف به وسیله نیروهای نظامی و استفاده آنان از نقاره خانه بزرگداشت بارگاه امام رضا؛ لزوم نوبت نوازی و یادآوری اوقات شرعی با توجه به جایگاه مذهبی حرم رضوی ازجمله دلایلی می باشد که در این خصوص بیان شده است.

آیین نقاره نوازی در حرم رضوی به عنوان سنتی چند صد ساله، در این بارگاه مقدس همه روزه در هنگام طلوع و غروب خورشید نواخته می شود. در خصوص آغاز نقاره نوازی در حرم رضوی به دلیل سکوت منابع و فقدان اسناد نمی توان تاریخ دقیقی تعیین کرد و به نظر می رسد با افزایش اعتبار مذهبی بارگاه مطهر امام رضا (ع)، وجود نقاره خانه به خصوص برای نوبت نوازی در این مکان مقدس ضروری بوده است. نکته جالب توجه نذر برخی سازها به نقاره خانه به ویژه از سوی شیعیان هند است. موضوعی که گویای جایگاه ویژه نقاره خانه حتی برای زایران غیر ایرانی است.

برگرفته از کتاب «تاریخ نقاره خانه رضوی»؛ نویسنده، زهرا فاطمی مقدم

پایان خبر وب سازان شمال