قلعه الموت از مهم ترین جاهای دیدنی اطراف قزوین

سفر به قزوین شهری با پیشینه تاریخی غنی و طبیعت بکر همواره تجربه ای دلنشین برای علاقه مندان به فرهنگ و گردشگری است. اما در میان انبوه جاذبه های این استان نام «الموت» و «قلعه الموت» همچون نگینی بر تارک آن می درخشد. این قلعه که با نام قلعه حسن صباح نیز شناخته می شود تنها یک بنای تاریخی نیست؛ بلکه نمادی از استقامت تدبیر و فصلی مهم از تاریخ ایران زمین است که بر فراز صخره ای صعب العبور در دل کوه های البرز جای گرفته است.

مخاطبان بسیاری در جستجوی اطلاعاتی جامع درباره این دژ افسانه ای مسیر دسترسی به آن جاذبه های اطراف و جزئیات تاریخی آن هستند. این مقاله به منظور پاسخگویی به این نیاز با بررسی دقیق منابع و اطلاعات موجود شما را با ابعاد مختلف قلعه الموت از موقعیت جغرافیایی و تاریخ پر فراز و نشیب آن گرفته تا معماری شگفت انگیز و بخش های پنهان آن آشنا می سازد. با ما همراه باشید تا گامی در مسیر شناخت یکی از مهم ترین و رازآلودترین قلعه های ایران برداریم.

معرفی الموت

منطقه الموت که در شمال شرق استان قزوین واقع شده بخش وسیعی از دامنه های جنوبی رشته کوه البرز مرکزی را در بر می گیرد. این منطقه به دو بخش اصلی الموت شرقی و الموت غربی تقسیم می شود و از شمال با استان های مازندران و گیلان از شرق با طالقان و از غرب با رودبار زیتون همجوار است. الموت در حاشیه دره وسیع شاهرود و در میان کوه های مرتفع البرز قرار گرفته و به دلیل موقعیت کوهستانی خود دارای اقلیم متنوعی است. مردم این منطقه اغلب به گویش های تاتی و دیلمی صحبت می کنند که نشان دهنده ریشه های کهن فرهنگی این دیار است. طبیعت الموت شامل دره ها رودخانه ها دریاچه ها چشمه ها و پوشش گیاهی متنوعی از جمله درختان فندق گیلاس آلو و سنجد است که آن را به مقصدی جذاب برای طبیعت گردان تبدیل کرده است. علاوه بر قلعه الموت این منطقه میزبان قلعه های تاریخی دیگری نیز هست که هر کدام داستان های خاص خود را دارند.

موقعیت قلعه

قلعه الموت که به دژ الموت یا قلعه حسن صباح نیز شهرت دارد در شمال شرقی روستای گازرخان در شهرستان قزوین قرار گرفته است. این قلعه بر فراز صخره ای بلند و منفرد در ارتفاع حدود ۲۱۰۰ متری از سطح دریا بنا شده و از سه طرف توسط دره های عمیق احاطه شده است. این موقعیت طبیعی دسترسی به قلعه را بسیار دشوار می سازد و به همین دلیل در طول تاریخ تسخیر آن تقریباً ناممکن بوده است. تنها مسیر ورودی به قلعه یک راه باریک و پرشیب در ضلع شمال شرقی است که با عبور از یک دره کم عمق تر به دروازه اصلی می رسد. این جایگاه استراتژیک قلعه الموت را به یکی از مستحکم ترین دژهای کوهستانی تبدیل کرده بود و نقش مهمی در تاریخ اسماعیلیان ایفا کرد.

تاریخچه قلعه الموت

تاریخچه قلعه الموت به قرن سوم هجری قمری باز می گردد اما اوج شهرت و اهمیت آن در قرن پنجم هجری و با تصرف آن توسط حسن صباح در سال ۴۸۳ هجری قمری (۱۰۹۰ میلادی) رقم خورد. حسن صباح رهبر نهضت اسماعیلیه نزاری در ایران این قلعه را به عنوان پایگاه اصلی و مرکز فرماندهی خود انتخاب کرد. به دلیل موقعیت طبیعی و استحکامات دفاعی قوی قلعه الموت برای سالیان متمادی در برابر حملات سلجوقیان مقاومت کرد و به مرکز فعالیت های نظامی سیاسی و علمی اسماعیلیان تبدیل شد. این دوره تا حمله مغولان در سال ۶۵۴ هجری قمری (۱۲۵۶ میلادی) ادامه یافت. هلاکوخان مغول پس از محاصره قلعه را تصرف و بخش زیادی از آن از جمله کتابخانه مشهورش را ویران کرد. پس از دوره اسماعیلیان قلعه اهمیت نظامی خود را از دست داد و در دوره های بعدی به ویژه در دوران صفویه و قاجاریه به عنوان زندان یا محل نگهداری گنجینه مورد استفاده قرار گرفت. متاسفانه در دوران قاجار به دلیل بی توجهی و حفاری های غیرمجاز برای یافتن گنج آسیب های جدی به بنا وارد شد. قلعه الموت امروزه به عنوان یکی از مهم ترین آثار تاریخی ایران تحت حفاظت قرار دارد و در سال ۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

حسن صباح

حسن صباح با نام کامل حسن بن علی بن محمد بن جعفر بن حسین بن محمد بن صباح حمیری یکی از مهم ترین و کاریزماتیک ترین شخصیت های تاریخ ایران در قرن پنجم و ششم هجری قمری است. او در قم یا ری متولد شد و از همان جوانی هوش و ذکاوت بالایی در علوم مختلف به ویژه علوم دینی و فلسفی از خود نشان داد. صباح پس از مطالعات عمیق و سفری به مصر به مذهب اسماعیلیه فاطمی گرایش پیدا کرد و به یکی از داعیان برجسته این فرقه تبدیل شد. او با درک عمیق از اوضاع سیاسی و اجتماعی آن دوران به ویژه ضعف حکومت سلجوقی و نارضایتی عمومی نهضت اسماعیلیه نزاری را در ایران پایه گذاری کرد. هدف اصلی او ایجاد پایگاهی مستقل برای مبارزه با سلجوقیان و ترویج آموزه های اسماعیلیه بود. تصرف قلعه الموت در سال ۴۸۳ هجری قمری نقطه عطفی در فعالیت های او و این نهضت به شمار می رود. حسن صباح بیش از ۳۵ سال در قلعه الموت اقامت گزید و از آنجا به رهبری پیروان خود گسترش دعوت و اداره قلمرو اسماعیلیان پرداخت. او به دلیل سازماندهی دقیق تدابیر امنیتی و نظامی پیشرفته و همچنین توجه به جنبه های علمی و فرهنگی (مانند تأسیس کتابخانه) شخصیتی مرموز و در عین حال بسیار تأثیرگذار در تاریخ ایران محسوب می شود.

وجه تسمیه قلعه الموت

درباره ریشه و معنای واژه «الموت» روایت ها و تفسیرهای مختلفی وجود دارد. یکی از مشهورترین روایت ها که در منابع تاریخی نیز به آن اشاره شده این است که این نام از ترکیب دو واژه «اَلِه» یا «آلوه» به معنی «عقاب» و «آموت» به معنی «آشیانه» یا «تعلیم» گرفته شده است. بر اساس این روایت پادشاهی دیلمی که در جستجوی مکانی مناسب برای ساخت دژ بوده عقابی را مشاهده می کند که بر فراز این صخره به پرواز درآمده و فرود می آید. او این واقعه را نشانه ای دانسته و همان مکان را برای بنای قلعه انتخاب می کند. به همین دلیل قلعه به «آشیانه عقاب» یا «تعلیم عقاب» شهرت یافته است. برخی دیگر نیز «الموت» را به معنای «عقاب آموز» یا مکانی که عقاب در آن آموزش می بیند تفسیر کرده اند. صرف نظر از ریشه دقیق کلمه وجود عقاب ها در این منطقه و بلندی صخره که همچون آشیانه ای برای پرندگان شکاری است این وجه تسمیه را منطقی و پذیرفتنی می سازد و با موقعیت جغرافیایی قلعه کاملاً سازگار است.

معماری قلعه الموت

معماری قلعه الموت نمونه ای برجسته از انطباق سازه با محیط طبیعی است. این قلعه بر روی صخره ای کشیده و باریک بنا شده و از دو بخش اصلی در سطوح بالاتر و پایین تر تشکیل شده است که با توجه به پستی و بلندی صخره ساختار پلکانی دارد. مصالح به کار رفته در ساخت قلعه شامل سنگ آجر گچ و ملات ساروج است. دیواره های قلعه با توجه به نیازهای دفاعی دارای عرض متفاوتی هستند و در برخی نقاط از استحکام بسیار بالایی برخوردارند. استفاده از کلاف های چوبی در میان دیواره ها نیز به افزایش مقاومت بنا در برابر زلزله کمک می کرده است. ورودی اصلی قلعه در ضلع شرقی صخره قرار دارد و دسترسی به آن از طریق یک راه پله سنگی طولانی امکان پذیر است. معماری داخلی قلعه شامل بخش های مختلفی نظیر اتاق ها انبارها آب انبارها برج های نگهبانی و فضاهای باز است که با توجه به محدودیت فضا بر روی صخره به صورت هوشمندانه و با حداکثر بهره وری طراحی شده اند. شکل کلی قلعه با فرم صخره هماهنگ است و بخش های مختلف آن در دل کوه یا بر لبه پرتگاه ها ساخته شده اند که بر نفوذناپذیری آن می افزاید.

بخش های مختلف قلعه

قلعه الموت با وجود تخریب های گسترده در طول تاریخ همچنان بخش هایی از ساختار اصلی خود را حفظ کرده که نشان دهنده پیچیدگی و کاربری متنوع آن است. این بخش ها شامل فضاهای مسکونی خدماتی دفاعی و ذخیره سازی بوده است.

برج های نگهبانی

قلعه الموت دارای چهار برج اصلی در اطراف خود بوده که نقش کلیدی در دیده بانی و دفاع از قلعه ایفا می کردند. موقعیت این برج ها به گونه ای انتخاب شده بود که امکان رصد کامل دره های اطراف و مسیرهای دسترسی را فراهم می کرد. برج شرقی در نزدیکی ورودی اصلی قرار داشته و برج غربی متاسفانه به دلیل فرسایش و گذر زمان آسیب جدی دیده و بخش زیادی از آن ویران شده است. این برج ها با ساختار مستحکم خود نقاط قوت دفاعی قلعه محسوب می شدند.

اتاق ها

در فضای داخلی قلعه اتاق های متعددی برای سکونت افراد استراحت نگهبانان امور اداری و سایر فعالیت ها وجود داشته است. این اتاق ها اغلب در دل صخره حفر شده یا با استفاده از سنگ و ملات بر روی صخره بنا شده اند. با توجه به بقایای موجود می توان تصور کرد که این اتاق ها ابعاد مختلفی داشته و برای کاربری های گوناگون از جمله اقامت رهبران و داعیان اسماعیلی سربازان و خدمه و همچنین فضاهای کاری مورد استفاده قرار می گرفته اند.

خندق

یکی از مهم ترین امکانات دفاعی قلعه الموت خندق عمیقی است که در دامنه جنوبی قلعه حفر شده بود. این خندق با طول تقریبی ۵۲ متر و عرض حدود ۲ متر در گذشته با آب پر می شده و دسترسی به قلعه از این سمت را تقریباً غیرممکن می ساخت. وجود این خندق به همراه پرتگاه های طبیعی در سایر جهات قلعه را به دژی نفوذناپذیر تبدیل کرده بود و نقش مؤثری در حفاظت از آن در برابر مهاجمان زمینی داشت.

میدانگاه

در بخش هایی از قلعه فضاهای باز یا میدانگاه هایی وجود داشته که احتمالاً برای تجمع افراد تمرینات نظامی یا سایر فعالیت های روزمره مورد استفاده قرار می گرفته است. این میدانگاه ها با توجه به توپوگرافی صخره در سطوح مختلف قرار داشته اند. وجود فضای باز در داخل قلعه با توجه به جمعیت ساکن در آن برای انجام فعالیت های جمعی و مدیریتی ضروری بوده است.

آب انبار

تأمین آب شیرین یکی از چالش های اصلی زندگی در قلعه ای کوهستانی مانند الموت بوده است. اسماعیلیان با استفاده از سیستم آبرسانی پیشرفته ای که شامل کانال ها و مخازن آب می شد این مشکل را حل کرده بودند. آب مورد نیاز از طریق چشمه های اطراف جمع آوری شده و به داخل قلعه هدایت می شد و در آب انبارهای بزرگ ذخیره می گردید. این آب انبارها که در دل صخره حفر شده بودند امکان مقاومت طولانی مدت در برابر محاصره را فراهم می کردند.

کتابخانه قلعه

یکی از برجسته ترین دستاوردهای فرهنگی دوره اسماعیلی در الموت تأسیس کتابخانه بزرگی بود که به دستور حسن صباح ایجاد شد. گفته می شود این کتابخانه حاوی هزاران جلد کتاب در زمینه های مختلف علمی فلسفی دینی و تاریخی بوده است. این کتابخانه به مرکزی مهم برای مطالعه و تحقیق تبدیل شده بود و حتی دانشمندانی چون خواجه نصیرالدین طوسی نیز از آن بهره برده اند. متاسفانه این گنجینه ارزشمند در جریان حمله مغولان به آتش کشیده شد و بخش عظیمی از دانش و فرهنگ آن دوران از بین رفت. کتابخانه الموت نشان دهنده اهمیت دانش و فرهنگ در نگاه رهبران اسماعیلی بوده است.

امکانات دفاعی

قلعه الموت به دلیل موقعیت طبیعی استثنایی و ساختار مهندسی شده خود از امکانات دفاعی بسیار قدرتمندی برخوردار بوده است. قرارگیری آن بر فراز صخره ای بلند با پرتگاه های عمیق در سه طرف دسترسی مهاجمان را به شدت محدود می کرد. تنها مسیر ورودی یک راه باریک و پرشیب بود که به راحتی قابل کنترل و دفاع بود. علاوه بر این وجود خندق در دامنه جنوبی لایه ای دیگر از محافظت را ایجاد می کرد. برج های نگهبانی متعدد امکان دیده بانی گسترده و اطلاع رسانی به موقع را فراهم می ساختند. دیواره های مستحکم اتاق های نگهبانی در ورودی و ساختار پلکانی قلعه که دفاع را در هر مرحله ممکن می ساخت همگی به افزایش توان دفاعی این دژ کمک می کردند. سیستم ذخیره آب و آذوقه نیز امکان مقاومت در برابر محاصره های طولانی را برای ساکنان قلعه فراهم می آورد.

گنج های قلعه الموت

هرچند داستان ها و افسانه های بسیاری درباره گنجینه های مادی مدفون در قلعه الموت نقل شده است اما آنچه امروزه از این قلعه به عنوان «گنج» باقی مانده بیشتر ارزش تاریخی فرهنگی و معماری آن است. قلعه الموت گنجینه ای از اطلاعات درباره تاریخ اسماعیلیان شیوه زندگی تفکر و نظام حکمرانی آن ها در قرون وسطی است. معماری خلاقانه و تطبیق یافته با محیط طبیعی خود یک گنجینه مهندسی محسوب می شود. بزرگترین گنج مادی که در تاریخ قلعه الموت وجود داشته همان کتابخانه عظیم آن بوده که متاسفانه توسط مغولان نابود شد. حفاری های غیرمجاز در دوره های گذشته نیز به امید یافتن گنج های مادی آسیب های فراوانی به ساختار قلعه وارد کرده است. بنابراین گنج حقیقی الموت نه در دل خاک بلکه در تاریخ معماری و داستان هایی نهفته است که از دل قرون به ما رسیده و نیازمند حفاظت و مطالعه دقیق است.

مسیر قلعه الموت

دسترسی به قلعه الموت از شهر قزوین امکان پذیر است. برای رسیدن به این قلعه باید از مسیر جاده الموت به سمت شمال شرق حرکت کنید. این جاده کوهستانی و زیبا از میان روستاها و مناظر طبیعی دیدنی عبور می کند. پس از رسیدن به روستای گازرخان که قلعه در نزدیکی آن قرار دارد باید مسیر دسترسی به دامنه کوه را ادامه دهید. بخش پایانی مسیر شامل حدود ۴۰۰ پله سنگی است که باید آن را طی کنید تا به ورودی اصلی قلعه برسید. این بخش از مسیر نسبتاً شیب دار است و نیاز به آمادگی جسمانی متوسط دارد. پیمودن پله ها معمولاً بین ۴۵ دقیقه تا یک ساعت و نیم بسته به سرعت و تعداد توقف ها زمان می برد. در طول مسیر پله ها امکان تماشای مناظر زیبای دره الموت و روستای گازرخان وجود دارد. فاصله قزوین تا روستای گازرخان حدود ۱۰۰ کیلومتر است که با خودرو حدود ۲ تا ۲.۵ ساعت زمان می برد. فاصله تهران تا قزوین نیز حدود ۱۴۰ کیلومتر است که از طریق اتوبان تهران-قزوین قابل دسترسی است.

بهترین زمان سفر به قلعه الموت

با توجه به موقعیت کوهستانی قلعه الموت و منطقه الموت بهترین زمان برای سفر و بازدید از این اثر تاریخی و جاذبه های اطراف فصول بهار تابستان و اوایل پاییز است. در فصل بهار طبیعت منطقه سرسبز و آب و هوا معتدل و دلپذیر است. تابستان نیز برای سفر مناسب است هرچند ممکن است در ساعات میانی روز هوا کمی گرم باشد اما در ارتفاعات قلعه معمولاً خنک تر است. اوایل پاییز با رنگ آمیزی زیبای طبیعت و هوای خنک و مطبوع زمان بسیار خوبی برای بازدید است. در نیمه دوم پاییز و فصل زمستان به دلیل بارش برف و باران سرمای هوا و احتمال یخبندان دسترسی به قلعه و مسیرهای کوهستانی دشوار می شود و سفر توصیه نمی شود. بنابراین برای تجربه ای راحت تر و لذت بخش تر از طبیعت و بازدید از قلعه برنامه ریزی سفر در فاصله زمانی اردیبهشت تا مهر ماه بهترین گزینه است.

وسایل لازم برای سفر به قلعه الموت

سفر به قلعه الموت به دلیل ماهیت کوهستانی مسیر دسترسی نیازمند همراه داشتن برخی وسایل ضروری است. مهمترین وسیله کفش مناسب و راحت برای پیاده روی در مسیر پله ها و داخل قلعه است. کفش های کوه پیمایی سبک یا ورزشی با عاج مناسب توصیه می شود. به همراه داشتن آب آشامیدنی کافی به ویژه در فصول گرم سال بسیار حیاتی است زیرا در طول مسیر پله ها ممکن است دسترسی به آب دشوار باشد. کلاه و عینک آفتابی برای محافظت در برابر نور خورشید کرم ضد آفتاب و یک کوله پشتی کوچک برای حمل وسایل شخصی نیز لازم است. با توجه به تغییرات ناگهانی آب و هوا در مناطق کوهستانی حتی در فصول گرم همراه داشتن یک لایه لباس گرم یا بادگیر توصیه می شود. در صورت تمایل به کمپینگ در مناطق اطراف تجهیزات کامل کمپینگ شامل چادر کیسه خواب چراغ قوه و وسایل پخت و پز نیز باید به همراه داشته باشید.

جاهای دیدنی الموت

منطقه الموت علاوه بر قلعه تاریخی الموت دارای جاذبه های طبیعی و تاریخی دیگری نیز است که ارزش بازدید دارند. یکی از معروف ترین این جاذبه ها دریاچه اوان است که در فاصله حدود ۷۵ کیلومتری شمال شرق قزوین و در مسیر الموت قرار دارد. این دریاچه زیبا با طبیعت بکر اطرافش مکانی عالی برای پیک نیک عکاسی و قایق سواری (در فصول مناسب) است. روستاهای اطراف قلعه مانند روستای گازرخان (که قلعه در آن واقع شده) و روستای کامان نیز دارای بافت روستایی زیبا و محصولات محلی هستند. غارهای تاریخی مانند غار حاجت و غار ولی کاروانسرای سنگی پیچه بن (باقیمانده از دوره صفویه) و آرامگاه سنگی حسن آباد (متعلق به دوره ساسانیان) از دیگر آثار تاریخی منطقه الموت هستند. طبیعت منطقه الموت با دره ها رودخانه ها (مانند شاهرود و اندج رود) و کوه های سر به فلک کشیده اش فرصت های بسیاری برای طبیعت گردی کوه نوردی و لذت بردن از چشم اندازهای بکر فراهم می آورد.

قلعه الموت کجاست؟

قلعه الموت در شمال شرق استان قزوین بر فراز صخره ای بلند در نزدیکی روستای گازرخان واقع شده است.

چگونه به قلعه الموت سفر کنیم؟

برای سفر به قلعه الموت ابتدا باید به قزوین رفته و سپس از طریق جاده الموت به سمت روستای گازرخان حرکت کنید. بخش پایانی مسیر با حدود ۴۰۰ پله سنگی طی می شود.

بهترین زمان سفر به قلعه چه وقت است؟

بهترین زمان برای بازدید از قلعه الموت فصول بهار تابستان و اوایل پاییز است که هوا معتدل تر و مسیر دسترسی مناسب تر است.

حسن صباح که بود؟

حسن صباح رهبر نهضت اسماعیلیه نزاری در ایران بود که در قرن پنجم هجری قمری قلعه الموت را تصرف و آن را به پایگاه اصلی خود تبدیل کرد.

جاهای دیدنی الموت کجاست؟

علاوه بر قلعه الموت جاهای دیدنی دیگر این منطقه شامل دریاچه اوان روستاهای گازرخان و کامان غارهای تاریخی و کاروانسراهای قدیمی است.